Qızıl standartı
Qızıl standartı.
Qızıl standartı iştirakçı ölkələrin öz milli valyutalarının qiymətlərini müəyyən edilmiş qızıl miqdarında təyin etmək öhdəliyi idi. Belə ki, bu standart daxilində milli pul və digər pul formaları (bank əmanətləri və depozitlər) sabit qiymətlə sərbəst şəkildə qızıla çevrilirdi. Standarta əsasən, ehtiyatları yalnız qızılda tutan ABŞ və Böyük Britaniya istisna olmaqla, ölkələr qızıl və ya dollar, yaxud da funt-sterlinq saxlaya bilərdi.
Tarixi.
Qızıl standartını ilk dəfə rəsmən 1819-cu ildə İngiltərə faktiki elan etmişdi. 1880-1914-cü illər isə klassik qızıl standartı dövrü kimi tanınır. Britaniya və ABŞ-ın ardınca digər böyük ölkələr də 1870-ci illərdə qızıl standartına qoşulmuaqda idilər. Birləşmiş Ştatlar isə rəsmi olaraq bimetallik (qızıl və gümüş) standartda olsa da, 1834-cü ildə de-fakto və 1900-cü ildə Konqres “Qızıl Standart Aktı”nı qəbul etdikdən sonra de-yure tam qızıla keçdi. 1834-cü ildə ABŞ qızılın qiymətini bir unsiya üçün 20.67 dollar səviyyəsində təyin etdi və 1933-cü ilə qədər orada saxladı. İngiltərədə (1797-1821, 1914-1925) və ABŞ-da (1862-1879) konvertasiyanın dayandırılması müharibə zamanı fövqəladə vəziyyətlərdə baş verdi. Lakin, söz verildiyi kimi, fövqəladə vəziyyət keçdikdən sonra orijinal paritetdə konvertasiya bərpa edildi. Bu bərpalar qızıl standart qaydasının etibarlılığını gücləndirdi. Qızıl standartı Birinci Dünya Müharibəsi zamanı əsas döyüşçülərin inflyasiya maliyyəsinə müraciət etməsi nəticəsində dağıldı və 1925-ci ildən 1933-cü ilə qədər Qızıl Mübadilə Standartı kimi qısa müddətə bərpa edildi. 1933-cü ildə prezident Franklin Ruzvelt özəl vətəndaşlara məxsus qızılı milliləşdirdi və ödənişin qızılla göstərildiyi müqavilələri ləğv etdi. 1946-1971-ci illər aralığında isə ölkələr “Bretton Woods” sistemi ilə fəaliyyət göstərdilər. Nəhayət, 1971-ci il avqustun 15-də prezident Riçard Nikson ABŞ-ın artıq valyutanı qızıla qaytarmayacağını elan etdi. Bu, qızıl standartından imtina üçün son addım idi.
Məzmunu.
Qızıl standartı ölkənin pul kütləsinin kəmiyyəti və artım tempini tənzimləyən daxili standart idi. Qızılın yeni istehsalı yığılmış ehtiyata yalnız kiçik bir hissə əlavə edəcəyinə və səlahiyyətlilər qızılın qeyri-qızıl pula sərbəst çevrilməsinə zəmanət verdiyinə görə, qızıl standartı pul kütləsi və deməli, qiymət səviyyəsinin çox dəyişməməsini təmin edirdi*. Qızıl standartı həm də bir ölkənin pul vahidinin digər ölkələrin valyutaları baxımından dəyərini təyin edən beynəlxalq standart idi. Standartın tərəfdarları qızılın sabit qiymətini saxladıqları üçün qızıla bağlı valyutalar arasında mübadilə məzənnələri mütləq sabit idi. Məsələn, ABŞ qızılın qiymətini bir unsiya üçün 20.67 dollar, İngiltərə isə 3.17 funt sterlinq səviyyəsində müəyyən etmişdi. Buna görə də, dollar və funt-sterlinq arasındakı mübadilə kursu çarpaz məzənnə ilə bir funt üçün 4.867 dollara bərabər idi.
Qızıl standartının tam işləməsi üçün Mərkəzi banklar “oyun qaydaları” ilə oynamalı idilər. Başqa sözlə, onlar qızıl axınını sürətləndirmək üçün uçot dərəcələrini - Mərkəzi bankın üzv banklara borc verdiyi faiz dərəcəsini artırmalı və ya qızılın xaricə çıxışını asanlaşdırmaq üçün aşağı salmalı idilər. Mərkəzi bank davranışının nümunəsi 1870 və 1914-cü illər arasındakı dövrün çox hissəsində qaydalarla oynayan İngiltərə Bankı idi. Böyük Britaniya hər dəfə tədiyə balansı kəsiri ilə üzləşdikdə və qızıl ehtiyatlarının azaldığını gördükdə, uçot dərəcəsini qaldırırdı. Bu digər faiz dərəcələrinin də yüksəlməsinə səbəb olaraq, ehtiyatların saxlanması və digər investisiyaların azalmasına səbəb olmalı idi. Bu azalmalar daha sonra ümumi daxili xərclər və qiymət səviyyəsinin azalmasına səbəb olacaqdı. Eyni zamanda, bank faizinin yüksəldilməsi istənilən qısamüddətli kapital axınının qarşısını alacaq və xaricdən qısamüddətli vəsait cəlb edəcəkdi.
Lakin, qızıl standartı tətbiq edən əksər digər ölkələr, xüsusən də Fransa və Belçika oyun qaydalarına əməl etmirdi. Onlar heç vaxt faiz dərəcələrinin daxili qiymət səviyyəsini aşağı salacaq qədər yüksəlməsinə icazə vermirdilər. Həmçinin, bir çox ölkələr “sterilizasiya” yolu ilə qaydaları tez-tez pozurdular – yerli qiymətli kağızları almaq və ya satmaqla. Məsələn, Fransa Mərkəzi bankı qızıl axınının pul kütləsini artırmasının qarşısını almaq istəsəydi, qiymətli kağızları qızıla satar, beləliklə də dövriyyədə olan qızılın miqdarını azaldardı.
Valyuta məzənnələri sabit olduğundan, qızıl standartı bütün dünyada qiymət səviyyələrinin birlikdə hərəkət etməsinə səbəb oldu: texnoloji yenilik ABŞ-da daha sürətli real iqtisadi artımla nəticələndi və pul təklifi (qızıl) mahiyyətcə qısa müddətdə sabit olduğundan, ABŞ-da qiymətlər aşağı düşdü. ABŞ ixracatının qiymətləri daha sonra idxal qiymətlərinə də nisbətən azaldı. Bu isə ingilislərin ABŞ-dan daha çox idxalına səbəb oldu. Beləliklə, ABŞ-ın tədiyə balansında profisit yarandı və qızılın Birləşmiş Krallıqdan ABŞ-a axması ilə nəticələndi. Qızıl axını ABŞ-ın pul kütləsini artıraraq qiymətlərin ilkin enişini geri qaytardı.
Üstün və çatışmaz cəhətləri.
Qızıl standartının böyük üstünlüyü ondan ibarət idi ki, o, uzunmüddətli qiymət sabitliyini təmin edirdi. Məsələn, 1880-1914-cü illər arasında orta illik inflyasiya 0.1 faiz, 1946-2000-ci illərin əvvəllərinədək isə orta hesabla 4.1 faiz səviyyəsində idi**
Sabit valyuta məzənnəsi həm monetar, həm də qeyri-monetar (real) şokların ölkələr arasında qızıl və kapital axını ilə ötürülməsinə səbəb olmuşdu. Odur ki, bir ölkədə baş verən şok digər ölkədə daxili pul kütləsinə, məxaricə, qiymət səviyyəsinə və real gəlirə təsir edirdi. 1848-ci ildə Kaliforniyada qızıl kəşfi monetar şokun nümunəsi idi. Yeni hasil edilən qızıl ABŞ-ın pul kütləsini artırdı, bu da daxili xərcləri və qiymət səviyyəsini yüksəltdi. Daxili qiymət səviyyəsinin yüksəlməsi ABŞ ixracatını bahalaşdırdı və ABŞ-ın tədiyə balansında kəsirə səbəb oldu. ABŞ-ın ticarət kəsiri ABŞ-dakı qızıl ehtiyatını azaltmaqla ticarət tərəfdaşlarına qızıl axını ilə maliyyələşdirilirdi. Beləliklə, ticarət tərəfdaşlarında pul kütləsi artdı, daxili xərcləri və son nəticədə qiymət səviyyəsini artırdı. ABŞ-ın pul-qızıl ehtiyatının dünya cəmində nisbi payından asılı olaraq dünya qiymətləri və gəlirləri artdı. Qızılın kəşfinin ilkin təsiri real hasilatı artırmaq olsa da, nəticədə tam təsir təkcə qiymət səviyyəsində əks olundu.
Üstəlik, qızıl standartı hökumətə monetar siyasətdən istifadə etmək üçün çox az ixtiyar verdiyindən, iqtisadiyyatlar monetar və ya real şokların qarşısını almaq və ya kompensasiya etmək iqtidarında deyildilər. Buna görə də qızıl standartı altında real məhsul daha dəyişkən idi. Belə ki, real istehsalın dəyişmə əmsalı 1879-1913-cü illər arasında 3.5, 1946-2000-ci illərin əvvəllərinədək isə cəmi 0.4 olmuşdur. Həmçinin, hökumət pul siyasəti ilə bağlı diskresiyaya malik ola bilmədiyi üçün qızıl standartı illərində işsizlik də daha yüksək idi: ABŞ-da 1879-1913-cü illərdə orta hesabla 6.8, 1946-2000-ci illərin əvvəllərinədək isə 5.9 faiz təşkil etmişdi.
Eləcə də, qızıl istehsalının resurs dəyəri ilə əlaqədar çatışmazlıqlar da mövcud idi.
Qızıl standartı bərpa oluna bilər mi?
1970-ci illərin sonu və 1980-ci illərin əvvəllərində yüksək inflyasiya ilə bağlı geniş yayılmış narazılıq qızıl standartına marağın yenidən artmasına səbəb oldu. Bu maraq bu gün güclü olmasa da, inflyasiya hər dəfə 5 faizdən xeyli yuxarı qalxanda aktuallaşır. Məntiqlidir: qızıl standartı ilə bağlı başqa problemlər nə olursa olsun, ancaq davamlı inflyasiya onlardan biri deyildi. Məsələn, ABŞ-ın “klassik qızıl standartı”nda olduğu dövrdəki kimi. Ancaq hər nə qədər cəlbedici görünsə də, xüsusilə hökumətlərin tam məşğulluğa verdiyi əhəmiyyət onu uzunmüddətli dövr üçün uğursuz praktika kimi qələmə verməyə səbəb olur.
*- 1850-ci ildə Avstraliya və Kaliforniyada qızıl kəşfləri kimi dünyanın qızıl ehtiyatında dövri artımlar qısa müddətdə qiymət səviyyələrinin çox qeyri-sabit olmasına səbəb oldu.
**- 1914-1946-cı illəri istisna etməyin səbəbi odur ki, bu dövr nə klassik qızıl standartı, nə də hökumətlərin pul siyasətini necə idarə etdikləri dövr idi.
Pünhan Musayev, Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi / Sosial-iqtisadi tədqiqatlar departamenti.