Qlobal Kosmopolis yoxsa çoxqütblü Dünya?

Yeni Dünya Düzənin yaradılması haqqında post-Soyuq Müharibə optimizminin üzərinə kölgə salan kosmopolit baxışlar hələ də təsirli və dəbdə olma qüvvəsinə malikdir. Yeni Kosmopolitizmin proponentləri – dəstəkçiləri liberal demokratiyanın aliliyinə olan inancı bölüşməklə liberal-demokratik prinsipləri beynəlxalq münasibətlər sferasına doğru genişləndirməyi qarşıya məqsəd qoyublar. Əsas təkliflərdən biri BTM-ni yenidən düzənləmək və hakimiyyət icrası üzərində qanunun aliliyini təmin etmək üçün beynəlxalq ədalət institutlarının gücünü artırmaqdan ibarətdir. Bu homogen bir trend olmasa da, onlar milli suverenliyin yaratdığı məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq və tamamilə liberal prinsiplər və insan hüquqlarına hörmətə əsaslanan idarəetmə formasını təlqin etməklə “hakimiyyət siyasətinin fövqündə” yeni bir siyasət formasının mümkünlüyünü vurğulayırlar. Neoliberal versiyanın tərəfdarlarının əksəriyyəti milli maraqların deyil, liberal dəyərlərin (əsasən azad bazar və liberal demokratiya) təşviqinə indekslənən ABŞ-ın ideallaşdırılmış modelini müdafiə edirlər. Bu dünyabaxışı, qloballaşmanı kapitalizmin fəzilətləri və faydalarını bütün dünyaya yayan bir qüvvə kimi mədh edir. Onlar bizi inandırmaq istəyirlər ki, İMF (Beynəlxalq Valyuta Fondu) və WTO (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) kimi beynəlxalq institutların köməyi ilə ABŞ-ın liderliyi altında planetin unifikasiyası və qlobal ədalətli düzənin yerinə yetirilməsinə doğru mühüm addımlar atılır. Bu kapitalist utopiyanın qarşısında dayanan isə suverenliyin “zamanı keçmiş ideyaları ilə” milli dövlətlərdir. Lakin, qloballaşmanın tərəqqisi ilə bu əngəl aradan qaldırılacaq. Neoliberal hegemoniyanın əsaslandığı ideoloji təməl aşkardır və siyasətə heç bir yer yoxdur. Hər şey iqtisadi domenə və qlobal bazarın suverenliyinə tabe edilir. Demokratik versiya daha maraqlıdır, qloballaşmanı sadəcə iqtisadi və öz-özünü tənzimləyən bir proses olaraq görməyən bu versiya neoliberal baxışa nisbətən siyasətə daha böyük rol şamil edir. Onun proponentləri arasında mövcud olan müxtəlif perspektivlər onların vətəndaş cəmiyyəti və siyasət arasındakı münasibətə olan yanaşmalarının fərqliliyindən qaynaqlanır. Nadia Urbinati vətəndaş cəmiyyətinə demokratiyanın fokusu kimi üstünlük verən Riçard Folk ilə daha çox siyasi domen və milli dövlətlərin fövqündə kosmopolitan vətəndaşlığına vurğu edən David Held və Daniele Arkibucinin mövqeləri arasındakı fərqliləşməni qeyd edir. Urbinati bildirir ki, vətəndaş cəmiyyəti yanaşması siyasət üzərində liberal anti-hakimiyyət baxışını qəbul etməklə yanaşı, demokratiyanı qərarvermənin bir siyasi prosesi olaraq deyil, assosiasiya, iştirak və mobilizasiyanın vətəndaş mədəniyyəti olaraq şərh edir. Vətəndaş cəmiyyəti ilə siyasi sfera arasında münasibətlərin formalaşdırılmasının əhəmiyyətini vurğulayan siyasi yanaşma isə qlobal demokratiyanın fundamental komponentləri olaraq sosial hərəkatlar və qeyri-hökumət təşkilatlarını qəbul etsə də, qərar və nəzarətin institusionallaşdırılmış prosesduraları olmadan sosial hərəkatlar və qeyri-hökumət təşkilatları həm iyerarxik, həm də qeyri-əhatələyici ola bilər. Buna görə də, onlar təkid edirlər ki, öz-özünü idarə edən vətəndaş cəmiyyəti kifayət deyil və bərabərliyi təmin etmək, eləcə də sosial maraqların ədalət üzərində üstünlüyünün qarşısını almaq üçün leqal və institusional çərçivəyə ehtiyac duyulur.

        

İlk öncə vətəndaş cəmiyyəti yanaşmasına diqqət edək. Endru Ştrauss və Riçard Folk əsas məqsədi beynəlxalq sferada insani təhlükəsizliyə nail olmaqdan ibarət olan “demokratik trans-milliyyətçilik” baxışını irəli sürürlər. Bu yanaşma ədalət, insan hüquqlarına bağlılıq və qanunun aliliyi tərəfindən legitimləşdirilən, vətəndaşa və cəmiyyətə fokuslanan açıq bir trans-milli siyasi proses vasitəsilə həm qlobal, həm də milli problemlərin həllinə çağırır. Bu demokratik trans-milliyətçiliyin özəyi dünyanın bütün xalqları üçün qlobal institusional səsi təmin edə biləcək Qlobal Parlamentar Assambleya (GPA – Global Parliamentary Assembly) ola bilər. Funksiyaları İnsan Hüquqlarının Universal Bəyannaməsinə uyğun şəkildə icra edilməli olan bu Assambleyanın missiyası sadəcə formulasiyasında deyil, eləcə də yerinə yetirilməsində qlobal siyasətin demokratikləşdirilməsinə köklənməlidir. Onlar bildirirlər ki, bizim vətəndaş siyasətinin beynəlmiləlləşməsini doğru şəkildə tənzimləyəcək bir beynəlxalq çərçivəyə ehtiyacımız var. GPA beynəlxalq sistem üçün demokratik hesabatlılıq forması ola bilər. 2001-ci il 11 sentyabr hadisələrindən bəri öz təkliflərini yenidən təkrarlamaqla GPA-nın yaradılmasının milli təhlükəsizlik üzərində fokuslanan etatist cavaba alternativ olduğunu düşünürlər. Onlara görə terrorizmin yüksəlişi trans-milliyətçiliyin qaranlıq tərəfidir. Onun problemləri, üzvlüyü və hədəfləri bütövlükdə trans-millidir və dövlət mərkəzli strukturlar fərdlərdə ümidsizlik və məyusluq yaradan məsələləri adekvat şəkildə həll edə bilməzlər. Patoloji fərdlərin bir ifadəsi kimi dərk olunmaqdansa, terrorizmin daha geniş geosiyasi kontekstdə yerləşdirilməsi doğrudur. Lakin, demokratik trans-nasionalizmin əsas çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, ənənəvi liberalizm kimi bu baxış da dövlətin başlıca problem olduğunu və yeganə həll yolunun qlobal vətəndaş cəmiyyətində var olduğunu düşünür. Folk və Ştrauss iddia edirlər ki, GPA üçün təməl ön şərtlər dövlət mərkəzli beynəlxalq sistemin muxtariyyətinə qarşı gələn vətəndaş siyasəti tərəfindən yaradıla bilər. “Son bir neçə ilin ən mühüm inkişaflarından biri odur ki, həm könüllü vətəndaş təşkilatları, həm də biznes və maliyyə elitaları paralel strukturlar yaratmaqla qlobal siyasi sistemdə yeganə aktyorlar kimi dəyərləndirilən dövlətlərin ənənəvi olaraq müstəsna rolunu eroziyaya uğradırlar. Territorial dövlətlərin sərhədlərinə meydan oxuyaraq yüksələn fərdlər və qruplar, eləcə də onların trans-milli assosiasiyaları aşağıdan qloballaşmanı təşviq edir  və tam təkmilləşməmiş qlobal vətəndaş cəmiyyəti daxilində bütövləşirlər. Digər tərəfdən, iqtisadi qloballaşmanı asanlaşdırmağa çalışan biznes və maliyyə elitaları özlərinin qlobal siyasi təşəbbüslərini təşviq etmək üçün müxtəlif mexanizmləri işə salırlar. Bu proses, “yuxarıdan qloballaşma” olaraq təsvir edilir. Onlar inandırılır ki, dünya biznessinin öncül fiqurları beynəlxalq sistemin demokratikləşdirilməsi ideyasına rəğbət bəsləyirlər. Qlobal vətəndaş cəmiyyəti və biznessin təşkil edilmiş şəbəkələri istəksiz hökumətlər üzərinə demokratikləşdirici layihələri təlqin etməlidir (Folk və Ştraussa görə). Məqsəd, dünya xalqlarını dövlətləri neytrallaşdırmağa qadir etməklə bir qlobal institusional demokratik struktur yaratmaqdır. “Refleksiv modernizmin” nəzəriyyəçiləri kimi, onlar da bir konsensusa əsaslanan “beynəlxalq birlik” və dialoq modeli üzərində demokratiyanın tərəqqisini düşünürlər. Vətəndaş cəmiyyəti qüvvələri ilə trans-milli korporasiyalar arasında mümkün ittifaq haqqında oxşar ideyaların alman sosioloqu Ulrix Bekin əsərlərində də rast gəlinməsi təəccüblü deyil. “Kosmopolitan korporasiyalar” və kosmopolitan kapitalizmin yüksəlişini qeyd edən Bek milli dövlətlərin siyasətə bağlılığını tənqid edir, hakimiyyətin və siyasətin dövlət mərkəzli konseptlərinin “zombi kateqoriyalar” olduğunu elan edir. Kosmopolitan sosial elmin missiyası bu “vaxtı keçmiş” modelin yanlış tərəflərini aşkara çıxarmaq və “yurdsuzlaşmış”, “millətsizləşmiş” dövlətlər ideyasını təşviq etməkdir. Gələcək, milli fərqliləşmənin yoxluğu prinsipinə əsaslanan kosmopolitan dövlətə bağlıdır. Kosmopolitan suverenliyin bəxş olunduğu bu dövlət gerçək müxtəlifliyi təmin etməklə, təməl insan hüquqlarını formalaşdıra bilər. Modern Avropanın bu kosmopolit dövlətin bir nümunəsi olduğunu bildirən Bek bu modelin bütün dünyaya yayılmaması üçün hər hansı bir səbəb olmadığını da əlavə edir. Onun fikrincə, kapitalizmin gələcək tərəqqisi bir qlobal kosmopolitan transformasiyaya yol açılmalıdır.

        

Kosmopolitanizmin siyasi versiyası demokratiyanın sadəcə vətəndaş cəmiyyətində deyil, siyasi arenada da icra edilməli olduğunu vurğulayır. Bunu reallaşdırmaq üçün isə italyan siyasi nəzəriyyəçisi Daniel Arkibuci “kosmopolit” əvəzinə, “kosmosiyasi” (kosmopolitik) anlayışından istifadə edilməsində təkid edir. “Kosmopolitan demokratiya” adlı kitabında D.Arkibuci qeyd edir ki, gücdən istifadəyə nəzarət edilməsi, insan hüquqlarına hörmət və öz müqəddəratını təyin etmək kimi mühüm məqsədlərə yalnız demokratiyanın inkişafı və intişarı vasitəsilə nail olmaq mümkündür. Ətraf mühitin mühafizəsi, miqrasiyanın tənzimlənməsi və təbii resurslardan istifadə kimi problemlərin zəruri demokratik nəzarətə tabe edilməsi üçün demokratiya milli dövlətlərin sərhədlərini aşıb-keçməli və özünü qlobal müstəvidə nümayiş etdirməlidir”. Bu, özlüyündə yeni qlobal institutların yaradılmasına çağırışdır. Məsələ, dövlət səviyyəsində dərk edilmiş demokratik modelin dünya miqyasında transpozisiyası deyil, bu modelin əksər aspektlərinin qlobal səviyyədə tətbiqatı üçün yenidən işlənib hazırlanmasıdır. Arkibuci milli dövlətlərin sonunun gəldiyini müjdələyənlər sırasına qoşulmasa da, iddia edir ki, siyasi təmsilin qlobal səviyyəsi təşkil olunmuş dövlətlər ilə birgə mövcud ola bilər. Arkibuciyə görə, əksər federalist-dünya layihələrindən fərqli olaraq, kosmopolitan demokratiya mövcud dövlətləri aradan qaldırmaqla deyil, yeni qlobal institutlara daha çox güc verməklə insani məsələlərin idarə edilməsini planetar səviyyədə təkmilləşdirməyi qarşıya məqsəd qoyub. O təklif edir ki, milli dövlətlərdən qlobal demokratiyaya keçid XVIII əsrdə baş vermiş və birbaşa demokratiyadan nümayəndəli demokratiyaya keçidə icazə verən konseptual inqilaba oxşardır. Belə bir inqilab öz ölkələrindəki situasiyadan müstəqil şəkildə fərdlərin qlobal məsələlərdə təsir gücünə icazə verə biləcək beynəlxalq institutların yaradılmasından ibarət ola bilərdi. Bu məqsəd naminə BMT TŞ daha nümayəndəli olmaq üçün yenidən düzənlənməli, regional parlamentlər ilə birlikdə ikinci BMT palatası yaradılmalıdır.

        

Digər bir italyan filosofu Danilo Zolo qeyd edir ki, üzvləri arasında nəhəng güc nisbətsizliyini nəzərə alaraq onu söyləmək olar ki, onları eyni anda gücləndirmək və demokratikləşdirmək üçün BMT-nin yenidən düzənlənməsinin mümkünlüyünə inanmaq yanlışdır. Kosmopolitanların mərkəzi təklifi praktik olaraq qeyri-realdır. Bununla belə, insan hüquqları konseptinin milli dövlətlərin fövqündə bütün dünyaya ekspansiyasından doğa biləcək problemlər üzərində ehtiyatlı olunmalıdır. David Çandler də vurğulayır ki, bu yeni hüquqları öz subyektləri üçün məsuliyyətli edəcək bir mexanizm olmadan kosmopolitan hüquqlar sadəcə bir fiksiyadır, qlobal vətəndaş yalnız liberal demokratiyanın nümayəndəli çərçivəsindən kənarda fəaliyyət göstərən qlobal vətəndaş cəmiyyəti vasitəsilə təmsil oluna bilər. Belə hüquqlar öz subyektlərinin nəzarətindən kənardadır və onlar istənilən halda vətəndaş cəmiyyəti institutları agentliklərinin vəkilliyindən asılıdır. Bu subyektsiz hüquqların təhlükəsi odur ki, vətəndaş cəmiyyəti institutları “qlobal maraq” adına milli suverenliyə qarşı gəldikləri zaman, onlar öz-özünü idarəetmənin demokratik hüquqlarının təməlini sarsıda bilər. Y.Habermas da vurğulayır ki, kosmopolitan yanaşma insan hüquqlarının demokratik icrasını daha az zəruri hesab edir. “Kosmopolitan nəzəriyyəçilər seçki qutusunun nümayəndəli demokratiyasını neytrallaşdırmaqla siyasi aktivliklərinə ənənəvi siyasi partiyalardan kənarda başlayırlar. Onların səslərə deyil, öz iddiaları üçün lobbilərə və reklamlara ehtiyacları var”.

 

Kosmopolitan vətəndaşların yeni hüquqları sadəcə bir kimeradır. Onlar həyata keçirilə biləcək demokratik hüquqlar deyil, əxlaqi iddialardır. Digər bir ciddi problem ondan ibarətdir ki, suverenliyin qədim hüquqlarını qurban verməklə uydurma hüquqların beynəlxalq tətbiqatına səy göstərilməsidir. Çandler qeyd edir ki, kosmopolit tənzimləmə faktiki olaraq suveren qeyri-bərabərlik konseptinə əsaslanır, dövlətlərin heç də hamısı beynəlxalq hüququn yaradılmasına və ya mühakiməsinə bərabər şəkildə cəlb edilməməlidir. Ədalətin və hüquqların müdafiəsinin yeni kosmopolit formaları tamamilə Qərb perspektivindən legitimləşdirilən qanun yaratma və qanuni sanksiyları da özündə ehtiva edir. David Held öz kosmopolit birliyini “bütün demokratik dövlətlərin” birliyi olaraq təqdim etsə də, hansı dövlətlərin demokratik olduğuna kimin və hansı kriteriyalara əsasən qərar verəcəyi naməlumdur. Heç şübhəsiz ki bu, demokratiyanın Qərb konsepsiyası olacaq. Demokratik qanunların necə gücləndiriləcəyi və tətbiq ediləcəyi ilə bağlı Held bunları qeyd edir: “ilkin mərhələdə kosmopolit demokratik qanun  siyasi praktikalar və institutların necə dəyişilməli, yeni qlobal-regional şərtlərə necə uyğunlaşdırılmalı olduğunu bilən demokratik dövlətlər və sivil cəmiyyətlər tərəfindən təşviq edilməli, qorunmalıdır. Dolayısı ilə, milli dövlətlərin siyasi gücündən və qadağalarından daha üstün olan kosmopolitan dəyərlər və standartlar heç bir halda pozula bilməz. Özlüyündə yeni əxlaqi və siyasi dünya baxışı olan kosmopolitan dəyərlər və standartlar “liberal çoxqütblü dünya düzəninin” gücünün dayanağını təmsil etməklə aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: bərabər insani dəyər və ləyaqət, şəxsi məsuliyyətlilik və hesabatlılıq, səsvermə proseduraları ilə ictimai məsələlərdə kollektiv qərar qəbuletmə, inkluzivlik və subsidiarlıq.  D.Heldin fikrincə bu prinsiplər qlobal sosial demokratiyanın etik bazisini təşkil edə bilər. Held öz layihəsini mövcud neoliberal düzənə proqressiv bir alternativ olaraq təqdim etsə də, reallıqda kosmopolitan düzənin yerinə yetirilməsinin mahiyyəti vahid bir modelin, liberal demokratiyanın bütün dünyaya təlqini və digər qeyri-Qərb xalqlarının Qərbin siyasi-ideoloji və iqtisadi nəzarətinə keçməsidir.

        

Britaniyalı siyasi nəzəriyyəçi Robert Dahl bildirir ki, kosmopolitan qlobal hökumət heç bir halda demokratik ola bilməz. Onun fikrincə kosmopolitanlar tərəfindən beynəlxalq təşkilatların demokratiyanın polis-dən kosmos-a doğru yürüşündə irəliyə doğru mühüm bir addım olaraq dəyərləndirilməsi absurddur. O bildirir ki, əgər biz demokratiyanı hökumət qərarları və siyasətləri üzərində xalq nəzarəti olaraq qəbul ediriksə, o zaman beynəlxalq qərarvermə demokratik ola bilməz. Bu o demək deyil ki, beynəlxalq təşkilatlar arzuolunmazdır və onların qərarları inkar edilməlidir. R.Dahl qeyd edir ki, daha çox legitimlik qazandırmaq üçün beynəlxalq təşkilatlara və institutlara demokratik qiyafənin geyindirilməsinə ehtiyac yoxdur.

        

Müxtəlif formaları ilə Kosmopolitanizmin yaratdığı mərkəzi problem ondan ibarətdir ki, irəli sürülən bütün postulatlar siyasət, münaqişə və neqativliyi aşıb keçən bir konsensual hökumət formasının mümkünlüyünü iddia edir. Beləcə, kosmopolitan layihə siyasətin hegemon dimensiyasını inkar etməyə köklənir. Bəzi kosmopolitan nəzəriyyəçilər açıqca elan edirlər ki, onların məqsədi “hegemonluğun fövqündə” bir siyasət anlayışı formalaşdırmaqdır. Lakin bu yanaşma hakimiyyət münasibətlərinin sosial konstitutiv olduğu və hər bir düzənin istənilən halda hegemonik bir düzən olduğu faktını diqqətə ala bilmir. Eyni hüquqlar və öhdəliklərin daşıyıcısı olan kosmopolitan vətəndaşlara sahib kosmopolitan demokratiyanın mümkünlüyünə inanmaq insanlığın üzləşə biləcəyi çox təhlükəli illüziya ola bilər.

        

Əgər kosmopolitan yanaşma qloballaşma tərəfindən tələb edilən siyasi perspektivi təmin etmək gücündə deyilsə, Maykl Hart və italyan marksist sosioloqu və siyasi nəzəriyyəçisi Antonio Neqri tərəfindən yazılan və əksər hallarda “XXI əsrin Kommunist Manifesti” olaraq səsləndirilən “İmperiya” adlı kitab haqqında nə  söyləmək olar? Bəziləri inanırdı ki, bu kitab Sol düşüncənin uzun müddətdir gözlədiyi cavab idi. Lakin qeyd edilməli olan əsas məqam liberal kosmopolitanizm ilə “İmperiya” arasındakı gözlənilməz uyğunluqdur. Hər iki halda çatışmayan mütləq siyasi dimensiyadır: siyasi hakimiyyətə, antaqonizmlərin formativ xarakterinə, eləcə də suverenelik məsələsinə üstün gəlinə bilər. Neoliberal hegemoniyaya bir alternativ hazırlanmasına yardım etmək əvəzinə, Neqrinin adıçəkilən kitabı tamamilə əks rol oynadı. Siyasətin təbiətinin adekvat şəkildə başa düşülməsi ehtiyacı aradan qaldırılmadı. Digər kosmopolit nəzəriyyəçilər kimi Neqrinin baxışları da “siyasəti yenidən düşünmək” ehtiyacını təlqin edir. Milli dövlətlərin suverenliyinin tənəzzülü dövlətlərin qadağalarından emansipasiyada yeni bir mərhələ olaraq dəyərləndirilir. Milli dövlətlərin suverenliyi “kosmopolitan suverenlik” ilə əvəz edilməlidir. Lakin, kosmopolit nəzəriyyəçilər Hardt və Neqrinin irəli sürdüyü “suverenliksiz bir siyasət nəzəriyyəsinə ehtiyacımız var” fikri ilə razı olmayacaqdılar.

        

Hardt və Neqrinin yanaşmaları, kosmopolit nəzəriyyəçilər, eləcə də Bek və Giddensin sosioloji prezumpsiyaları arasında uyğunluq və fikir birliyi mövcuddur. Maykl Rastinin söylədiyi kimi onların hamısı “Üçüncü Yol”-un post-sosialistləri ilə həmfikir olmaqla yeni fərdiləşmiş, qloballaşmış və şəbəkələşmiş cəmiyyəti gələcək üçün yeganə mümkün bazis olaraq qəbul edirlər. Onların yanaşması və gələcək fəaliyyəti daha apokaliptik olsa da, reformist post-sosialistlər heç bir alternativ irəli sürmədən qlobal kapitalizmin təlatümlərini yumuşaltmağa və tənzimləməyə çalışırlar. Neqri və Hardt hətta Avropa Birliyinin zərurətinin rədd edilməsində təkid edirlər.

        

Milli suverenliyi açıq şəkildə pisləyən, qloballaşmanı mədh edən Hardt və Neqri “çoxluğun” qarşısındakı əngəllər və milli suverenliyin bütövlükdə aradan qaldırıldığı yumuşaq bir “məkan” yaradılmasına çağırırlar. Onların fikrincə “deterritorializasiya” (yurdsuzlaşma) prosesi və milli dövlətlərin gücsüzləşməsi regional və milli əsaslı hər hansı siyasət formasını rədd edən qlobal idarəedici çoxluğun azadlığında mühüm addımdır. Onlar bildirirlər ki, lokallığa dəyər verilməsi reqressiv və faşist düşüncənin nəticəsidir. Bir xalqa, millətə, identikliyə məxsusluğun doğurduğu “köləliyə” qarşı mübarizə və suverenlikdən tamamilə ayrılma pozitiv xarakterlidir. Burada inqilabi subyekt proletariat deyil, “çoxluq”-dur. Kosmopolitan perspektiv kimi Neqri və Hardt-ın axıcı və hamar məkan baxışı bir universum deyil, puliversum olan dünyanın plüralist təbiətini dərk etməkdən uzaqdır. Onların mütləq demokratiya, siyasi olaraq strukturlaşdırılmış düzəni əvəzləyəcək çoxluğun öz-özünü təşkilinin yeni forması haqqında ideyaları messianik olaraq elan edilmiş, lakin nəzəri olaraq belə həyata keçirilməsi qeyri-mümkün liberal-ultra Sol utopiyadır.

        

Biz faktiki olaraq yeni antaqonizmlərin partlayışının kökündə dayanan ABŞ-ın qlobal hegemoniyasına qarşı gələ biləcək heç bir legitim kanalın olmadığı təkqütblü dünyada yaşayırıq. Bu müqəddəratdan yayınmanın yeganə yolu dünyaya vahid bir model təlqin etmək əvəzinə, onun plürallığını dərk etməkdir. Effektiv çoxqütblülüyün zərurəti haqqında tez-tez eşitsək də, təkqütblü dünyada çoxqütblülük hər zaman bir illüziya olaraq qalacaq. Vahid hegemon güc mövcud olduqca başqalarının fikrini qəbul etmək və ya özbaşına hərəkət etmək barəsində qərar verəcək olan sadəcə bir qüvvə olacaq. Həqiqi çoxqütblülük isə qərarvermə mərkəzlərinin plürallığını və müəyyən bir tarazılığın mövcudluğunu tələb edir. 1950-60-cı illərə aid yazılarında alman mühafizəkar düşünür və siyasi nəzəriyyəçisi Karl Şmit “Jus Publicum Eurapeaum”u əvəzləyəcək Yerin Dördüncü Nomos-unun mümkünlüyünü irəli sürür. O, kommunizm və kapitalizm arasında yaranan dualizmin sona çatmasının dünyanın unifikasiyasına doğru bir başlanğıc olduğu fikrinə şübhə ilə yanaşırdı. Şmittə görə, ikiqütblülüyün sonu ABŞ və onun hegemoniyası tərəfindən təmin edilən yeni balansa səbəb olacaqdı. Şmittin irəli sürdüyü ideya bir neçə muxtar regional blokların mövcudluğuna əsaslanan plüralizasiya dinamikasının açılışından ibarətdir. Bu, dünyanın müxtəlif bölgələri daxilində güclər balansı üçün şərtlər yaratmaqla yanaşı, onlar arasında beynəlxalq qanunun yeni sistemini institutlaşdıracaqdı. Bu balans "Jus Publicum Europeaum" ilə oxşarlıq təşkil etsə də, Avropa mərkəzli deyil, gerçəkdən qlobal olmalı idi. K.Şmitt qeyd edir ki, həqiqi plüralizmin yaradılması vahid bir sistemin ümumiləşməsindən və psevdo-universalizmdən ortaya çıxan münaqişələri aradan qaldırmaq üçün zəruri institutların formalaşmasına zəmin yarada bilər. Qeyd edilən yazılarında K.Şmitt vurğulayır ki, çoxqütblü dünyanın formalaşması üçün Sol düşüncə də dünyanın plüralist xarakterini və çoxqütblü perspektivi qəbul etməlidir.

        

Kommunizmin çöküşündən sonra Karl Şmitt və Karl Haushoferin ideyalarını davam etdirən böyük italyan filosofu Massimo Kaççari tam muxtariyyətləri tanınmış kultural identikliklər və regional qütblər ideyasına əsaslanan beynəlxalq hüquq sisteminin yaradılmasının əhəmiyyətini vurğulayırdı. O xəbərdarlıq edir ki, qərbləşmə vasitəsilə İslamın modernizasiyasının baş verəcəyinə olan inanc ilə bağlı diqqətli olunmalıdır. Çünki Qərb modelinin dünyaya təlqini qlobal terrorizmi təhrik edən lokal müqavimət münaqişələrinin sayını artıra bilər. Müəyyən böyük məkanlar və kultural qütblər ətrafında bir qlobalizasiya modelini təklif edən M.Kaççari yeni dünya düzəninin çoxqütblü olmasının zəruriliyində təkid edir.

        

Qüsurlu və ehkamçı nəzəriyyələrə əsaslanan kosmopolitan layihənin arzu etdiyi dünya düzəni hər bir düzənin hegemon təbiətini rədd etdiyi üçün siyasi güc münasibətləri əsasında strukturlaşdırıla bilməz. Hegemonluğa və dünyanın vahid bir sistemdən asılılığına son qoymanın yeganə yolu hegemoniyanı “plüralize” etməkdir. Bu, regional güclərin çoxluğunun tanınması ilə reallaşdırıla bilər.