Azərbaycanda gələcək nəsillərlə həmrəylik

Nəsil nədir? O necə keçmiş, indiki yaxud gələcək ola bilər? İndiki nəsilə kimlər daxildir? Ölüm yatağında olan qoca? Doğulmaqda olan körpə? Yoxsa 35 yaşlı bir cavan insan? Nəsillər və bu nəsilə aid olan fərdlər axar çaydakı su kimidir. Dəyişiklik axını vahid bir bütünü elə bir formada təşkil edir ki, ontoloji əhəmiyyət daşıyan hər hansı fərqlilik təsadüfi xarakter daşıyır. Eynşteyn bunu belə ifadə etmişdir: “Keçmiş, indi və gələcək arasında fərqlilik axtarmaq inadkarcasına illüziyaya qapılmaqdır”. Gələcək haqqında danışarkən hər birimiz daha ümidli oluruq, gözlərimiz önündə daha aydın və işıqlı bir mənzərə canlanır. 1980-ci illərin sonunda dünyaya gəlmiş bir uşaq üçün 2000-ci illər texnoloji inkişaf, “daha yaxşı gələcək” vəd edirdi. “Dəmir pərdə” çökmüş, “soyuq savaş” bitmiş, “tarix sona çatmış”, liberal demokratiya modeli bütün dünyaya hakim model olaraq yayılmışdı və bu əsnada texnologiya ən yüksək sürətlə cəmiyyəti irəli aparmalı idi. Bu gözəl mənzərə “əbədi indi” olaraq mövcud olacaqdı. Lakin 2007-ci ildə ABŞ-da başlayan, “Lehman Brothers”in “ölümü” ilə əslində o “aydın gələcək” ilə bağlı təsəvvürlər də bulanıqlaşmağa başladı. Dünya təkrar iqtisadi böhrana düçar oldu. 2000-ci illərdə doğulan uşaqlar öz gələcəkləri ilə bağlı iqtisadi böhrandan qurtulacaqları xəyalları qurarkən 2010-cu illərdə dünyanı rəngli inqilablar, “milli baharlar” bürüdü. 2019-cu ildə isə “Covid” pandemiyası siyasi və iqtisadi çətinliklərlə boğulan bütöv bir nəsili dörd divar arasında qapadı. Artıq sağlamlıq ehtiyacı iqtisadi və siyasi ehtiyacların önünə keçmiş, demokratiya və inkişaf ilə bağlı tamamilə fərqli təsəvvürlər formalaşmağa başlamışdı. Ən liberal Avropa dövlətlərində belə ən sərt qapanmalar və məhdudiyyətlər yaşanmaqdadır. Bütün bunların fonunda hər bir cəmiyyət öz real zamanındakı həyat axarında öz qazandığı təcrübələri, uğurları vəya uğursuzluqları ilə yaşamağa davam edir və müxtəlif cəmiyyətlərin fərdləri gələcəklə bağlı yenə ümid və gözləntilərini yüksək tutmağa çalışır. Bu yazıda gələcək nəsil deyərkən bizim olmayacağımız zamanlarda mövcud olacaq nəsillər nəzərdə tutulmuşdur. Onlar hazırda bizimlə birlikdə seçkilərə qatıla, səs verə, siyasi və iqtisadi proseslərdə iştirak edə bilmirlərsə, bu onların mənafelərinin arxa plana atılması üçün səbəb olmamalıdır.

Cəmiyyət mövcud olduğu müddətcə gələcək ilə bağlı planlamalar, gələcək üçün istiqamətlənmiş addımlar, strategiya və gələcəyə baxış sənədləri mövcud olacaqdır. Bu sənədlər keçmişdə və indiki zamanda atdığımız addımların nəticələrini analiz edərək gələcəklə bağlı proqnozlar verir, eyni zamanda gələcəkdə ehtimal olunan mənfi tendensiyaların yaşanmaması, yaxud yaşanması ehtimalının aradan qaldırılması üçün indiki zamanın fərdləri olaraq bizlərə addımlarımızı təkrar ölçüb-biçmək, fəaliyyətimizi istiqamətləndirmək üçün şans yaradır. Xüsusilə son illərdə atdığımız addımların və davranışlarımızın uzun-müddətli təsirləri, bu təsirlərin nəticəsində yaranacaq yükün (ekoloji, iqtisadi və sosial sahələrdə) gələcək nəsillərimizin çiyninə yüklənəcəyinə dair narahatçılıqlar ifadə edilməyə başlanmışdır. Bu barədə araşdırmalar çox olmasa da, müəyyən statistik hesablamalar aparılmış, cəmiyyətin gələcək nəsillərlə həmrəylik səviyyəsi ölçülməyə çalışılmışdır. Kasser (2011) öz çalışmasında gənc nəsillərin, xüsusilə uşaqların (yeni nəsilin) karbon emissiyası, insanların rifah halının yaxşılaşdırılması ilə bağlı məlumatlandırılmasını həyata keçirərək fərqindəlik yaradır. Vanhuysse (2013) uşaq başına düşən ictimai borc, ekoloji zərərlər və yaşa görə zənginliyin qeyri-bərabər paylaşımına dair statistikaları müqayisə edərək müvafiq nəticə əldə edir. Bu araşdırmada Jamie McQuilkinin (2018) araşdırma metodu və seçdiyi indikatorlar öyrənilmiş, həmçinin Azərbaycanda gələcək nəsillərlə həmrəylik səviyyəsi analiz edilməyə çalışılmışdır.

Metod

3 istiqamət üzrə 9 indikator seçilərək müvafiq istiqamətlər üzrə (həmçinin ümumi ortalama) ölkələrin indeks göstəricisi hesablanmış, başqa sözlə 120 ölkə (dünya əhalisinin 92%-i) üzrə gələcək nəsillərlə həmrəylik səviyyəsi indeksləşdirilmişdir.

• Ətraf-mühit istiqaməti üzrə

1. Meşələrin məhv olma dərəcəsi (forest degradation)
2. Karbon emissiyası səviyyəsi (carbon footprint)
3. Aşağı karbon enerjisi (yəni alternativ enerji) istifadəsi səviyyəsi (low-carbon energy consumption)

• İqtisadi istiqamət üzrə

1. Zənginliyin qeyri-bərabər paylaşımı (wealth inequality)
2. Cari hesab balansı (current account balance)
3. Dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlər (adjusted net savings)[1]

• Sosial istiqamət üzrə

1. Şagird - müəllim sayı balansı (primary pupil-teacher ratio)
2. Doğum səviyyəsi (fertility rate)
3. ÜDM  ilə müqayisəli uşaq ölümü səviyyəsi (GDP-adjusted child mortality)

Müvafiq indikatorlar üzrə hesablama apara bilmək üçün həmin indikatorlar üzrə alınan rəqəmlər 0-100 arasında standartlaşdırılmışdır. Məsələn, hər hansı ölkə üzrə əgər meşələrin məhv olma dərəcəsi sıfırdırsa, o zaman onun müvafiq standart indeksi 100 olaraq qeyd olunmuşdur. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bir ölkə üzrə əldə olunan nəticə (index) hər hansı digər məkan (coğrafiya) və ya zaman müstəvisində müqayisə apararkən müəyyən məna kəsb edir. Odur ki, indeksasiya üçün müvafiq müqayisə çərçivəsində minimum və maksimum dəyərlərə əsasən hesablama aparılır.

100 x indikator dəyəri-minimumhədəf-minimum

Hər bir indikator bu şəkildə standartlaşdırıldıqdan sonra ortalama dəyərin hesablanması üçün aşağıdakı geometrik hesablama üsulu istifadə olunmuşdur:

(i1 x i2…x in)1n

Cədvəl 1. 192 ölkə üzrə nəsillərarası həmrəylik səviyyəsinə dair indekslər[2]

	Meşələrin məhv olması	Karbon emissiyası	Aşağı karbon enerjisi istifadəsi	Ətraf-mühit ortalaması	Bərabərsizlik	Cari hesab-balansı	Dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlər	İqtisadi ortalama	Şagird -müəllim balansı	ÜDM/Uşaq ölümü	Doğum səviyyəsi	Sosial ortalama	İndex ortalaması	Sıra
Norveç	82	75	61	72	39	100	88	70	100	83	96	93	78	1
Kosta Rika	68	86	59	70	41	58	75	56	76	91	91	86	70	2
Vyetnam	64	100	21	51	57	100	76	76	73	82	86	80	68	3
Sloveniya	90	23	51	47	71	100	54	73	85	100	82	89	67	4
İsveç	59	22	67	44	37	100	91	70	100	100	88	96	67	5
Nepal	96	100	16	54	53	100	100	81	38	88	82	65	66	6
Litva	73	46	43	52	55	100	36	58	91	90	89	90	65	7
Fransa	86	30	68	56	51	85	46	59	79	92	81	84	65	8
Macarıstan	100	43	40	56	58	100	37	60	99	89	61	81	65	9
Şri-Lanka	83	100	20	55	55	58	92	67	66	100	59	73	64	10
Çin	75	50	19	42	48	100	100	78	80	77	87	81	64	11
Yeni Zelandiya	100	50	54	65	50	70	36	50	86	72	86	81	64	12
İsveçrə	92	18	63	47	36	100	87	68	98	67	74	78	63	13
Belçika	73	21	46	41	60	93	50	66	97	83	98	92	63	14
Korea Respublikası	83	22	41	42	45	100	100	77	64	100	57	72	61	15
Bolqarıstan	99	40	48	58	56	82	37	55	83	62	76	73	61	16
Tacikistan	-	100	76	87	60	60	41	53	68	74	23	49	61	17
Almaniya	81	26	36	42	41	100	64	64	92	87	65	80	60	18
Peru	82	100	32	64	33	74	66	55	72	54	60	61	60	19
Filippin	81	100	49	74	30	100	100	67	40	50	40	4	60	20
Finlandiya	54	17	45	34	49	100	52	63	88	100	96	95	59	21
İspaniya	90	32	40	49	55	74	34	52	92	91	57	78	58	22
Xorvatiya	96	35	24	43	56	88	29	52	86	100	75	86	58	23
Avstriya	68	21	33	36	39	100	71	65	95	82	68	81	58	24
Niderland	83	26	14	31	47	100	66	68	96	76	96	89	57	25
Latviya	33	55	25	35	54	100	56	67	95	72	68	78	57	26
Yaponiya	94	25	38	45	60	100	21	50	79	100	69	82	57	27
Uruqvay	100	86	38	69	40	66	18	36	81	60	81	73	57	28
İrlandiya	100	19	15	30	49	100	60	67	83	83	83	83	55	29
El Salvador	50	100	58	66	47	59	34	45	29	81	73	56	55	30
Çexiya	90	23	41	44	40	77	28	45	81	100	72	83	55	31
Birləşmiş Krallıq	89	25	30	40	53	72	26	46	81	77	90	82	54	32
Rumıniya	90	60	34	57	46	63	25	41	83	45	74	65	54	33
İtaliya	94	29	24	40	56	85	18	44	99	97	66	85	53	34
Ekvador	78	100	27	59	43	92	32	51	73	33	55	51	53	35
Braziliya	52	100	39	59	32	76	23	38	70	46	92	67	53	36
Danimarka	66	30	19	34	21	100	58	49	98	88	82	89	53	37
Tayland	75	75	8	35	32	100	70	61	83	64	64	70	53	38
Kanada	63	18	47	38	47	68	41	51	85	66	76	75	52	39
Venezuela	83	43	32	49	33	100	54	56	78	29	61	52	52	40
Makedoniya	75	30	21	36	52	68	31	48	80	97	67	81	52	41
Estoniya	48	35	6	22	53	100	66	71	96	100	70	88	51	42
Malayziya	28	55	9	24	35	100	85	67	87	77	90	84	51	43
Avstraliya	100	25	12	31	59	60	36	51	86	79	88	84	51	44
İndoneziya	45	100	28	51	29	94	100	65	79	12	65	40	51	45
Rusiya Federasiyası	84	25	29	39	20	100	51	46	81	42	86	66	49	46
İslandiya	-	75	91	82	53	82	0	16	100	100	72	90	49	47
Ukrayna	82	50	43	56	16	45	22	25	83	100	69	83	49	48
Meksika	68	32	25	38	42	88	51	57	55	36	74	52	48	49
Banqladeş	72	100	5	32	54	100	100	81	14	70	80	42	48	50
Polşa	95	32	6	26	44	62	45	50	99	98	64	85	48	51
İsrail	-	26	21	24	40	100	70	65	92	98	36	69	47	52
Slovakiya	70	33	50	49	80	90	4	30	84	68	66	72	47	53
Mərakeş	100	100	11	48	38	29	100	48	58	32	40	42	46	54
Kolumbiya	76	100	35	65	41	72	5	25	55	52	67	57	45	55
Ermənistan	98	100	56	82	59	0	38	13	75	84	92	83	45	56
Argentina	10	86	25	27	35	100	30	47	84	44	72	64	44	57
Kipr	84	26	16	33	35	35	17	28	86	100	69	84	42	58
Çili	100	100	25	63	38	91	0	15	62	80	97	78	42	59
Boliviya	54	100	18	46	44	100	20	45	65	18	36	35	41	60
Azərbaycan	96	86	14	48	58	100	57	69	94	0	95	21	41	61
ABŞ	59	14	34	30	28	72	29	39	90	20	91	55	40	62
Tunis	100	100	4	33	45	37	12	27	79	62	64	68	39	63
Misir	-	100	13	37	35	78	18	37	62	30	46	44	39	64
Albaniya	64	100	45	66	55	0	26	11	75	72	92	79	39	65
Qırğızıstan	97	100	60	83	58	0	25	11	64	95	29	56	38	66
Paraqvay	0	100	100	22	43	100	18	43	60	62	44	55	37	67
Haiti	73	100	7	38	41	61	68	55	10	39	35	24	37	68
Panama	59	60	32	48	39	5	100	27	65	14	58	37	36	69
Mavritaniya	100	43	29	50	45	3	31	15	71	44	61	57	35	70
Keniya	61	100	27	55	50	30	33	37	16	20	20	19	34	71
Hindistan	84	100	16	51	34	68	95	60	29	0	62	12	33	72
Portuqaliya	45	32	27	34	50	42	0	13	97	100	64	85	33	73
Pakistan	89	100	20	56	61	86	48	63	27	0	41	10	33	74
Seneqal	-	100	8	28	55	36	45	45	32	52	15	29	33	75
İordaniya	-	75	13	31	56	4	54	24	75	40	34	47	33	76
Yunanıstan	72	27	17	32	54	34	0	12	97	96	70	87	32	77
Namibiya	-	100	29	54	31	64	65	51	45	0	41	12	32	78
Türkiyə	93	55	24	49	29	36	40	35	75	0	84	18	32	79
Əlcəzair	76	100	3	27	54	100	100	82	64	0	40	14	31	80
Belarus	97	35	1	16	58	1	96	18	86	100	93	93	29	81
Burkina Faso		100	21	46	55	67	34	50	4	28	13	11	29	82
Ruanda	90	100	27	62	48	19	30	30	0	88	19	12	28	83
Konqo Dem. Respublikası	76	100	17	51	53	32	0	12	32	73	12	31	26	84
Efiopiya	84	100	11	45	61	56	11	34	0	86	20	12	26	85
Lao XDR	57	100	93	81	59	78	0	17	51	0	44	13	26	86
Toqo	78	100	6	35	57	41	0	13	27	62	18	31	24	87
Lesoto	-	100	74	86	46	0	73	15	30	0	45	11	24	88
Bəhreyn	-	11	0	3	56	100	58	69	95	32	83	63	24	89
Nikaraqua	0	100	32	15	49	0	66	15	44	86	58	60	24	90
Yamayka	66	75	7	33	41	0	28	6	60	70	69	66	23	91
Sinqapur		14	0	2	48	100	100	78	77	85	57	72	23	92
Nigeriya	79	100	7	37	36	100	24	44	27	0	11	7	22	93
Liberiya	69	100	0	19	57	0	31	12	58	100	17	46	22	94
Livan	98	38	11	34	26	0	0	3	89	76	69	77	20	95
Botsvana	-	60	0	8	37	81	100	67	61	0	55	15	20	96
Cənubi Afrika	100	38	16	39	33	61	1	14	47	0	63	14	20	97
Qana	52	100	24	50	55	5	12	15	44	0	27	11	20	98
Sudan	-	100	14	37	59	39	4	20	42	0	21	10	19	99
Kamerun	89	100	23	59	54	63	4	24	6	0	18	5	19	100
Kot d`İvuar	8	100	12	21	48	100	22	47	16	0	16	6	19	101
Malavi	21	100	71	53	55	0	21	11	0	99	13	11	18	102
Qazaxıstan	98	22	10	28	24	100	0	13	83	0	50	16	18	103
Tanzaniya	60	100	11	40	58	0	67	16	0	60	13	9	18	104
Qvineya	64	100	46	66	56	0	0	4	14	46	17	23	18	105
Səudiyyə Ərəbistanı	-	25	0	5	40	100	66	64	97	0	53	17	18	106
Anqola	76	100	15	49	43	100	0	16	17	0	14	6	17	107
Qatar	-	8	0	3	47	100	100	78	97	0	91	21	17	108
Benin	-	100	0	10	56	18	23	28	6	37	17	16	16	109
Mali	-	100	51	71	56	13	21	25	0	0	9	2	15	110
Kamboca	0	100	3	7	55	42	17	34	0	76	45	15	15	111
Küveyt		8	0	3	44	100	67	67	100	0	49	17	15	112
Trinidad və Tobaqo	65	9	0	8	49	100	0	17	82	0	95	20	14	113
Burundi	72	100	51	72	59	0	0	4	0	92	11	10	14	114
Niger		100	0	10	56	0	31	12	24	64	7	22	14	115
Uqanda	36	100	51	57	53	2	0	4	1	63	11	9	13	116
Sierra Leon	66	100	29	58	56	0	0	4	45	0	22	10	13	117
Mozambik	35	100	38	51	51	0	0	4	0	73	15	10	12	118
Qvineya-Bisau	58	100	0	18	59	40	0	13	0	11	18	6	11	119
Monqolustan	0	50	0	4	59	0	8	8	47	18	54	36	10	120

Azərbaycana dair indeks göstəricilərinin təhlili

Müvafiq cədvəldən göründüyü kimi meşələrin məhv olması, atomesferə karbon emissiyası göstəricilərinə əsasən Azərbaycan kifayət qədər uğurlu nəticə göstərsə də, karbon əsaslı enerji mənbələri (neft və qaz) istifadəsinə, yəni alternativ enerji mənbələrindən yetəri qədər istifadə etməməsinə görə ümumilikdə ətraf-mühitin qorunması üzrə orta index (48) göstəricisi əldə etmişdir.

İqtisadi göstəricilər üzrə baxdığımızda Azərbaycanda zənginliyin bərabər paylaşılması və dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlərin orta səviyyədə olduğu, yalnız cari hesab balansının yüksək göstəriciyə malik olduğu bəlli olur. Beləliklə Azərbaycanın iqtisadi göstəricilər üzrə indexi orta-yaxşı (69) hesab oluna bilər.

Sosial göstərici üzrə müəllif dəqiqləşdirilməmiş məlumata yer vermiş, şagird - müəllim balansı və doğum səviyyəsi üzrə göstəricilərin yüksək olduğu halda, ÜDM-lə müqayisə edilmiş uşaq ölümü səviyyəsini 0 göstərməklə ortalama indeksi aşağı (21) qeyd etmişdir. Bu isə öz növbəsində müvafiq 3 istiqamətin ümumi ortalamasının aşağı düşməsinə və Azərbaycanın 120 ölkə üzrə yerinin 61-ci sırada qərarlaşmasına səbəb olmuşdur.

Halbuki ən son 2021-ci il məlumatlarına görə hər 1000 doğum üzrə 19,58 uşaq ölümü halı qeydə alınmış və bu 2020-ci ilin göstəricisindən (19.99 ölüm halı) 2,09% aşağıdır.

Cədvəl 2. Azərbaycanın ÜDM-i və hər 1000 nəfər doğum üzrə 1 yaşadək uşaq ölümünün statistik müqayisəsi

	ÜDM (milyard dollar)[3]	İllik adam başına ÜDM (dollar)[4]	Uşaq ölümü (hər min nəfər üzrə)[5]
2020	42,61	4221,4	19,998
2019	48,17	4805,7	20,415
2018	47,11	4739,8	20,832
2017	40,87	4147,1	22,943
2016	37,87	3880,7	25,055
2000	5,27	655,1	74,6

Şəkil 1. Azərbaycanın ÜDM-i və hər 1000 nəfər doğum üzrə 1 yaşadək uşaq ölümünün qrafiki müqayisəsi

 

Göründüyü kimi, Azərbaycanda ÜDM və adambaşına ÜDM-in 2000-2020-ci illərdə artımına müvafiq olaraq uşaq ölümü səviyyəsində azalma müşahidə olunmaqdadır. Bu göstərici olduğu kimi davam edərsə, gələcəkdə Azərbaycanda ÜDM-in artmasına paralel olaraq hər min nəfərə görə uşaq ölümü səviyyəsinin azalacağı ehtimal oluna bilər.

Müqayisə üçün qeyd edilməlidir ki, sıralamada ölkəmizdən yüksək nəticə əldə etmiş ölkələrdən məsələn Ermənistanda 2019-cu ildə hər min nəfər doğum üzrə 11,8, Türkiyədə 10, Norveçdə 2,4, İsveçdə 2,6, İslandiyada 2 ölüm halı qeydə alınmışdır.

Ümumiyyətlə beynəlxalq indekslərin bir çox məlumatları yanlış daxil etməsi, fərqli illərə dair statistikaları əsas götürərək müvafiq statistikaların müqayisəsini apardığına görə tam olaraq doğru olmayan nəticələr əldə etməsini nəzərə alaraq Azərbaycan üzrə müvafiq rəsmi milli statistikaların əsasında indeksləşdirilmə və müqayisələr aparılması məqsədəuyğun olar.

Azərbaycanda gələcək nəsillərlə həmrəylik səviyyəsinin analizi

Ətraf mühit göstəriciləri üzrə

Cədvəl 3. Meşələrin məhv olma dərəcəsi [6]

Meşələrin azalması	Meşə sahəsi (ölkənin ümumi ərazisinin %-i)	14,1
	1990/2016-cı illər arası dəyişim (%)	37,7
Ətraf-mühit ilə əlaqədar ölüm səviyyəsi (hər 1000 nəfər üzrə)	Hava çirlənməsi ilə bağlı	5,4
	Su çirklənməsi ilə bağlı	1,1
	Təbii fəlakətlərlə bağlı	-

 

Şəkil 2. Azərbaycanın meşə örtüyü

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri H.Ə.Əliyevin 26 dekabr 2001-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarını və elmi təşkilatları cəlb etməklə ölkədə meşələrin bərpa edilməsinə və artırılmasına dair Milli Proqram hazırlanması tapşırılmışdır. Bu tapşırıq əsasında hazırlanan "Meşələrin bərpa edilməsinə və artırılmasına dair" Milli Proqramın[7] layihəsi 18 fevral 2003-cü il tarixdə 1152 saylı Prezident Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Bu proqrama əsasən ölkəmizin bütün regionlarında (2003-2008-ci illərdə) 69 700 ha (hektar) sahədə meşələr bərpa olunmalı və yeni meşəliklər salınmalı idi. Hal-hazırda bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. Lakin bu işlərin daha da stimullaşdırılmasına, xüsusilə son illər artan karbon emissiyası fonunda ehtiyac vardır. Xüsusilə torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi fonunda dövlətimizin meşə fondunun artırılmasına xüsusi qayğısı hiss olunmaqdadır. Ermənistan işğalı nəticəsində Qarabağ və ətrafında 13 min hektardan çox meşə sahəsi misli görünməmiş vandalizmə məruz qalmışdır.[8] 44 günlük müharibəni Zəfərlə başa vurduqdan sonra Ali Baş Komandan İlham Əliyevin sərəncamı ilə müvafiq meşələrin bərpa olunacağı elan olunmuşdur. Məsələn, Cəbrayılda minalardan təmizlənmiş torpaqlarda 30 000 ha sahədə meşə salınması haqqında qərarın imzalanması, həmçinin ən son Lənkəran, Qusar və Şəki rayonlarında meşə massivinin kəsilərək məhv olunması ilə bağlı cinayət işi çərçivəsində bəzi vəzifəli şəxlərin (o cümlədən nazirliyin Meşələrin inkişafı xidmətinin rəisi Namiq Xıdırovun) vəzifəsindən azad olunması (5 yanvar 2022 tarixində) bu qəbildən nümunəvi addımlar olaraq göstərilə bilər. Həmçinin Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən meşə massivindən müxtəlif şirkətlərə torpaq satılması kimi neqativ halların qarşısının alınması da gələcəkdə meşə sahələrinin qorunması və artırılması işinin davamlılığının təmin olunması baxımından önəm daşıyır.

 

Cədvəl 4. Azərbaycanın dünya göstəriciləri ilə müqayisədə karbon emissiyası səviyyəsi

	Azərbaycanda CO2 emissiyası (kiloton ilə) [9]	Əvvəlki ilə nisbətən artma (+) və ya azalma (-) % ilə	Dünyada cəmi CO2 emissiyası (kiloton ilə)[10]	Azərbaycanın dünya üzrə CO2 emissiyasında payı (% ilə)
2000	40010		32781530	0,12
2001	38720	-3,22	33235280	0,12
2002	38130	-1,52	33702380	0,11
2003	34340	-9,94	34882860	0,10
2004	34090	-0,73	36252860	0,09
2005	36650	-7,51	37346260	0,10
2006	34170	-6,77	38444310	0,09
2007	27510	-19,49	39738280	0,07
2008	29580	+7,52	40139260	0,07
2009	25140	-15,01	39846770	0,06
2010	24150	-3,94	41817500	0,06
2011	28560	+18,26	43022060	0,07
2012	30760	+7,70	43582450	0,07
2013	31390	+2,05	44233530	0,07
2014	32630	+3,95	44438190	0,07
2015	32170	-1,41	44423270	0,07
2016	32660	+1,52	44550150	0,07
2017	31970	-2,11	45117640	0,07
2018	32020	+0,16	45873850	0,07

 

Aşağı-karbon enerjisi istifadəsi səviyyəsi

Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri (ABOEM) istifadəsinə dair ilkin fəaliyyət 2004-cü ildə müvafiq dövlət proqramının qəbul olunmasından sonra başlanmış, ölkə üzrə bir sıra su, külək və günəş elektrik stansiyaları qurulmuşdur. 2009-cu ildə Azərbaycan Beynəlxalq Alternativ Enerji Agentliyi (IRENA) üzvü olmuş, həmçinin 2013-cü ildə Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyini təsis edilmişdir. 2015-2020-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə dair Dövlət Strategiyasının layihəsində ölkə üzrə alternativ enerji mənbələrinin istifadəsinin artırılması və ümumi enerji istehsalında payının 20%-ə yüksəldilməsi hədəf olaraq qarşıya qoyulmuşdur. 2014-cü ildə ölkədə toplam 1245 MVt gücüdə ABOEM ilə balışan stansiyalar hesabına 1,5 milyard kVt/saat elektrik enerjisi istehsal olunmuşdur ki, bu da təqribən 298,5 min ton mazuta və ya 0,4 milyard m³ qaza qənaət ilə yanaşı, 1 milyon tona yaxın CO₂, yəni atmosferə karbon emissiyasının azaldılması demək olmuşdur.[11] 2004-cü ildən sonra yuxarıdakı cədvəldən də göründüyü kimi ölkəmizin dünya üzrə atmosferə karbon emissiyası faizinin aşağı düşmə tempini bununla da əlaqələndirə bilərik. Ümumilikdə ölkəmiz bu məsələdə çox müsbət nəticələr göstərsə də, son illərdə artan karbon emissiyası həcminin qarşısının alınması üçün ABOEM istifadəsinin artırılması faydalı ola bilər.

Şəkil 3. Azərbaycanın ABOEM üzrə inkişaf xəritəsi

 

31 may 2021-ci il tarixində “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” qanunun[12] Milli Məclisdə qəbul olunması müvafiq sahədə fəaliyyətin gələcəkdə daha da genişləndiriləcəyini və ABOEM-dən istifadənin daha da artacağını düşünməyə, və 2015-2020-ci illərə dair müvafiq dövlət strategiya layihəsində qeyd edildiyi kimi nəzərdə tutulan stansiyalar quraşdırıldıqdan sonra 2020-2030-cu illərdə ümumi elektrik enerjisi istehsalında ABOEM-in payı 50%-ə qədər yüksələcəyini ehtimal etməyə imkan verir.

Sosisal göstəricilər

Cədvəl 5. Müvafiq sosial göstəricilərin illər üzrə müqayisəsi

	Əhalinin sayı (milyon nəfər)	Doğulanların sayı (min nəfər)	Ölənlərin sayı (min nəfər)	1 qadın üzrə doğum koeffisenti	İl ərzində ümumi artım (% ilə)	Hər 1000 nəfər doğum üzrə 1 yaşadək ölən uşaqların sayı
2000	8	117	46,7		1,0	16,4
2001	8,1	110,4	45,3		1,0	16,6
2002	8,2	110,7	46,5		0,9	16,7
2003	8,3	113,5	49		1,0	15,5
2004	8,3	131,6	49,6		1,2	14,4
2005	8,4	141,9	51,9		1,3	12,7
2006	8,5	148,9	52,2		1,3	11,9
2007	8,6	151,9	53,7		1,3	12,1
2008	8,7	152,1	52,7		1,6	11,4
2009	8,9	152,1	52,5		0,8	11,3
2010	9	165,6	53,6		1,3	11,2
2011	9,1	176,1	53,8		1,4	11,0
2012	9,2	174,5	55		1,3	10,8
2013	9,4	172,7	54,4		1,3	10,8
2014	9,5	170,5	55,6		1,2	10,2
2015	9,6	166,2	54,7		1,2	11,0
2016	9,7	159,5	56,6		1,1	11,4
2017	9,8	144	57,1	1,8	0,9	11,1
2018	9,9	139	57,3		0,8	11,1
2019	9,9	141,2	55,9		0,9	11,0
2020	10	126,6	75,6	1,7[13]	0,5	9,8
2030 (gözlənti)	10,7	-	-	1.82[14]	-	-

 

Müvafiq göstəricilər 2000-2020-ci illərdə Azərbaycan əhalisinin ümumi sayının artdığını, lakin xüsusilə 2020-ci ildə doğulanların sayında əvvəlki il ilə müqayisədə xeyli azalma, ölənlərin sayına isə xeyli artma olduğu (bunun pandemiya və II Qarabağ müharibəsi ilə də əlaqələndirə bilərik), bir qadın üzrə doğum koefisentinin azaldığı (yəni ailələrin çox deyil, 1-2 arası, əksərən 1 uşaq sahibi olmaq tendensiyası), bununla belə iqtisadi göstəricilərin müsbət istiqamətdə dəyişməsinə paralel olaraq hər min nəfər doğum üzrə 1 yaşadək ölən uşaqların sayının xeyli azaldığını qeyd edə bilərik. Bütün bunları nəzərə alaraq 2030-cu ildə Azərbaycan əhalisinin 10,7 milyon nəfərə çatacağı ehtimal olunur. Qadınların doğum koefisentinin azalmasının qarşısının alınması dövlət əhəmiyyətli prioritetlər arasındadır.

Şəkil 4. 2000-2021-ci illərdə dövlət büdcəsindən ayrılan xərclərin müvafiq istiqamətlər üzrə müqayisəsi

Müvafiq qrafiklərdən göründüyü kimi, 2000-ci ildə təhsil ilə müdafiə və milli təhlükəsizlik xərcləri demək olar eyni səviyyədə idi, sonrakı illərdə təhsil və səhiyyə xərclərinin ümumi büdcə payı azalmış, müdafiə və təhlükəsizlik ilə ümumi dövlət xidmətlərinin büdcə payı isə artmışdır. Bu tendensiyada xüsusilə son illərdə təhsil və səhiyyə lehinə müsbət dəyişiklik müşahidə oluna bilər. Müqayisə üçün qeyd etmək olar ki, 2010-2020-ci illərdə Norveçdə təhsil xərcləri  büdcə xərclərinin 16%-i, səhiyyə xərcləri 17%-i, Türkiyədə təhsil xərcləri büdcə xərclərinin 12%-i, səhiyyə xərcləri 10 %-i civarında təşkil edib. Eyni illərdə Azərbaycanda təhsil xərcləri 10%, səhiyyə xərcləri isə 4% civarında təşkil edib. Təsadüfi deyil ki, dünyanın ölkələrinin IQ səviyyəsinə görə müqayisəsində[15] Türkiyə (77-ci) və Norveç (30-cu) (hətta 65-ci yerdə dayanan Ermənistan da) Azərbaycanı (84-cü) qabaqlayır. İlk sıralarda Yaponiya, Tayvan və Sinqapurdur. Məsələn Yaponiyanın dövlət büdcəsi xərcləri 2019-cu ildə 1015,4 milyard dollar[16] olub ki, burdan da təhsil üçün ayrılan xərclər 150 milyard dollardan çox, yəni ümumi büdcənin 15%-i civarında olmuşdur.

Bundan başqa təhsilə ayrılan xərclərin daha dərin analizi üçün şagird/tələbə başına düşən təhsil xərclərini də müqayisə etmək mümkündür. Aşağıdakı cədvəldə yenə Norveç, Türkiyə və Azərbaycan üzrə müvafiq göstəricilərin müqayisəsini görmək mümkündür.

Cədvəl 6. Ölkələr üzrə adam başına və şagird başına düşən səhiyyə və təhsil xərclərinin müqayisəsi

2018/2019	əhalisi	şagird və tələbə sayı	təhsil xərcləri (dollar)	adambaşı təhsil	şagird/tələbə başına təhsil	səhiyyə xərclərin(dollar)	adambaşı səhiyyə
Norveç	5300000		33371600000	6297	57279	38218300000	7211
Türkiyə	82340000		33454600000	406	19011	26957800000	327
Azərbaycan	9898100	1970526	3277655549	331	1663	1409000546	142

 

Göründüyü kimi, 2018/2019-cu il üçün Azərbaycanda təhsilə ayrılan xərclərin ümumi şagird/tələbə sayına bölünməsi nəticəsində alınan rəqəm (şagird/tələbə başına təhsil xərci) illik 1663 dollar olmuşdur. Bu göstəricinin digər ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağı olduğunu, sağlam və savadlı gələcək üçün təhsil və səhiyyə xərclərinin gələcəkdə daha da artırılmasının böyük əhəmiyyət daşıdığını xüsusilə qeyd etmək lazımdır.

İqtisadi göstəricilərBirləşmiş Millətlərin İnsan İnkişafı (UN Human Development) Hesabatında[17] Azərbaycan sosial-iqtisadi bərabərliyə, yaxud ən aşağı gəlir bərabərsizliyinə görə dünyanın 194 ölkəsi arasında ilk sıralarda yer almışdır. Bu hesabat Gini koefisenti əsasında tərtib olunmuşdur. Bu koeffisent ən zəngin 20% ilə ən kasıb 20% arasındakı fərq əsasında hesablanır və 0-1 rəqəmləri arasında dəyər alır. 1-ə yaxınlaşdıqca qeyri-bərabərlik göstəricisi artır. Beləliklə Azərbaycan 2010-2015-ci illər üçün 0,318 koeffisenti almışdısa, 2018-də bu rəqəm 0,166 olmuşdur. Yəni müvafiq illərdə zəngin və kasıb əhali arasında fərq gedərək azalmışdır. Bu fərqin qarşıdakı illərdə daha da azaldılması cəmiyyətin ümumi rifah halının yaxşılaşdırılması baxımından fövqəladə əhəmiyyət daşıyır.

Dünya Bankı tərəfindən aparılan hesablamaya görə Azərbaycanın 2000-2019-cu illər üzrə dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətləri aşağıdakı kimi olmuşdur:

Cədvəl 7. Azərbaycanın dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlərinin digər indikatorlarla müqayisəsi

İllər	Azərbaycanda dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlər (ÜMG-nin %-i)	Neft hasilatı (milyon ton)	Qaz hasilatı (milyard m3) *2006-cı ildən etibarən ixrac olunan, yəni sadəcə əmtəəlik qaz	Neft Fondunun gəlirləri (milyard ABŞ dolları ilə	Neft Fondunun dövlət büdcəsinin gəlirlərində payı (% ilə)	Strateji valyuta ehtiyatları (Neft Fondu və Mərkəzi Bank birgə) (milyard ABŞ dolları ilə)
1998	-23,57	11,4
1999	-26,63	13,8
2000	-32,233	14,1
2001	-20,108	14,9		0,22
2002	-9,514	15,3		0,29
2003	-3,01	15,4		0,37	8,2
2004	-1,04	15,5		0,32	8,6
2005	8,343	22,2		0,71	7,3
2006	10,887	32,3	6,1	1,1	15,1
2007	15,159	42,6	10,8	2,2	9,7
2008	18,879	44,5	16,3	14,5	35,3
2009	16,908	50,4	16,3	10,2	47,6
2010	18,406	50,8	16,7	16,3	51,9
2011	20,351	45,6	16,4	19,8	57,3	40,3
2012	20,095	43,4	17,2	17,4	57,3	45,8
2013	21,909	43,5	17,9	17,3	58,2	50,0
2014	20,908	42,1	18,8	16,2	50,7	50,9
2015	12,489	41,6	19,2	7,7	46,5	38,6
2016	5,295	41,1	18,7	5,9	43,5	37,1
2017	8,543	38,7	18,2	7,1	36,9	41,1
2018	7,332	38,8	19,2	10,4	48,7	44,1
2019	5,87	37,5	24,5	11,2	46,9	49,6

                

UNDP (2020) hesabatına görə 2015-2018-ci illərdə Azərbaycanın dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətləri ümummilli gəlirin (Gross National Income) ortalama 6,3%-ni təşkil etmişdir. Yəni, ümummilli gəlirlərimizdən müxtəlif xərcləri çıxmaq şərtilə gələcəyə qənaət edilmiş büdcə kifayət qədər məqbul hesab oluna bilər. Məsələn Qatarda bu rəqəm 29,3%, Norveçdə 18,2%, İsveçrədə 16,9%, Almaniyada 14,4%, Türkiyədə 12,1%, Finlandiyada 10,8%, Gürcüstanda 9,6% olmuşdur. Ermənistanda isə bu rəqəm -4,2% təşkil etmiş, yəni heç bir qənaət edə bilməmiş, əksinə gələcək nəsillərə borc əmanət etmişlər.

Göründüyü kimi Azərbaycanda 2009-2010-cu illərdə neft istehsalı pik həddə çatmış, buna müvafiq olaraq Neft Fondunun gəlirləri, onun dövlət büdcəsindəki payı və strateji valyuta ehtiyatlarımız da ən yüksək göstəricilərinə məhz bu və ardından gələn illərdə malik olmuşdur. Neft istehsalının azalmasına paralel olaraq gəlirlərdə və strateji valyuta ehtiyatlarında da azalma müşahidə olunmaqdadır. Lakin qaz istehsalının və ixracının artan həcmi və 2019-cu ildən etibarən bu həcmin daha da yüksəlməsi nəticə etibarilə fond və dövlətin ümumi strateji valyuta ehtiyatlarında müsbət şəkildə yansımaqdadır. Neft və qaz gəlirlərinin gələcək nəsillərə əmanət adlandıra biləcəyimiz strateji valyuta ehtiyatları üzərində ciddi təsirini, lakin həm də neft və qaz kimi təbii sərvətlərin tükənən olduğunu nəzərə alaraq mütləq şəkildə qeyri-neft sektorunun payının artırılmasına ehtiyac vardır.

Şəkil 5. Azərbaycanın dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlərinin dəyişim tempinin digər indikatorlarla müqayisəli şəkildə təsviri

 

Qrafikdən göründüyü kimi, 2011-2019-cu illər üzrə Neft Fondunun gəlirlərinin və strateji valyuta ehtiyatlarının dəyişim tempinə paralel olaraq ölkəmizin dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətləri də dəyişməkdədir. Bu, iki faktor arasındakı qırılmaz bağın göstəricisi, eyni zamanda gələcəkdə neft və qaz kimi təbii sərvətlər tükənərsə, gələcək nəsillərimizə əmanət olunacaq xalis qənaətlər və strateji valyuta ehtiyatları çox aşağı səviyyədə ola bilmə narahatçılığı doğurur. Bunun qarşısının alınması isə ilk növbədə qeyri-neft sektorunun və müvafiq olaraq digər sektorlarda ölkəni inkişafa aparacaq insan kapitalına yatırım etməklə mümkün ola bilər.

Nəticə

Gələcək nəsillərlə həmrəylik mövzusuna elmi və analitik yanaşma dünyada yeni olduğu kimi, bu çalışma Azərbaycanda bir ilk hesab oluna və növbəti araşdırmalar üçün baza ideyalar və təkliflər toplusu olaraq nəzərdən keçirilə bilər. Hərməylik xalqımızın həmrəyliyinin və birliyinin, millətimizin varlığının və qüdrətinin mühim vasitəsi olmaqla birlikdə, müvafiq həmrəyliyin, gücün və qüdrətin, milli-mənəvi dəyərlərimizlə birlikdə iqtisadi uğurlarımızın da gələcək nəsillərə ötürülməsi mühim əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə 8 noyabrda qazanılan ümummilli Zəfərimizin izləri ilə gedəcək gələcək nəsillərimizin bu qələbənin özüylə birgə gətirdiyi sosial, iqtisadi, siyasi fayda, pontensial iqtisadi imkanlardan yararlana bilməsi üçün indidən onları nəzərə alan proqram və layihələr haqqında düşünmək faydalı ola bilər. Bu sahədə dövlətimiz tərəfindən əməli addımlar atılmaqda, gələcək nəsillərin faydalanmasına hesablanmış qərarlar və qanunlar verilməkdədir. Bu çərçivədə ekoloji sahədə meşə sahəsinin daha da artırılması, karbon emissiyasının azaldılması, alternativ enerji istifadəsinin artırılması, təhsil və səhiyyə səviyyəsinin yüksəldilməsi, beləliklə sağlam və savadlı, potensiallı gələcək nəsillərin yetişdirilməsinə töhfə verilməsi, bunun üçün dövlət büdcəsindən müvafiq istiqamətlər üzrə ayrılan xərclərin artırılması, həmçinin dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlərin artırılması, dəqiqləşdirilmiş xalis qənaətlər-strateji valyuta ehtiyatları-neft gəlirləri arasındakı bağlantının minimuma endirilməsi, mümkün qədər daha çox iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, insanlar arası iqtisadi rifah halına dair fərqlərin aradan götürülərək ümumi rifah səviyyəsinin inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə qaldırılması gərəkliliyi vurğulana bilər.