Ənənəvi və modern cəmiyyətlər

Sosioloji olaraq bu dəyişikliyi identifikasiya edən ilk nəzəriyyəçi ərəb alimi, filosof  İbn Xaldundur. O, kütlələşmiş şəhər cəmiyyətlərinin ortaya çıxması ilə milli cəmiyyətlərə xas sosial həmrəylik xarakteristikalarının aradan qalxdığını qeyd etməklə yanaşı, Şimali Afrikanın milli və etnik olaraq birləşmiş toplumlarının əxlaqı ilə ərəb liderliyi altında özlərini “ərəb” adlandıran, lakin birlik və identiklik anlayışına sahib olmayan xalqların heterogen koalisiyası arasındakı ziddiyyəti müşahidə edən ilk böyük filosof idi. Daha sonralar, bu düşüncəni özünün “Gemeinschaft und Gesselschaft” (Gemaynşaft və Gesselşaft) nəzəriyyəsi ilə sosiologiyaya daxil edən alman sosioloqu Ferdinand Tönnies oldu. Bu nəzəriyyəyə əsasən, milli (ənənəvi - "Gemaynşaft") cəmiyyətlər bütün üzvlərinə aşılanan ümumi genetik və kultural identiklik anlayışı ilə sosietal vəhdətə, düzən və harmoniyaya nail ola bilirlər. Əxlaq normaları və milli müqəddərat anlayışlarının ümumi dərki sayəsində heç bir kəskin cəmiyyətdaxili zidiyyət və ya münaqişə üzə çıxmır. Lakin, Berdyayevin bildirdiyi kimi, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra bütün dünyada siyasət, mədəniyyət və tarix səhnəsinin kütlələr tərəfindən fəth edilməsindən sonra ümumi olaraq bölüşülən dəyərlər və tarixi identiklik tərəfindən qorunan ənənəvi-Gemaynşaft cəmiyyətləri (Gemaynşaft - qədim ənənəvi cəmiyyətlərin strukturunu xarakterizə edən fəlsəfi termin olaraq istifadə edilib) zəifləməyə, sosietal birlik yalnız mallar və xidmətlərin mübadiləsi ehtiyacından yarandığı modern, atomist Gesselşaft cəmiyyətləri ilə əvəzlənməyə başladı. XIX əsrdən etibarən ortaya çıxmağa başlayan Gesselşaft cəmiyyəti (Gesselşaft - modern, liberal, atomlaşmış cəmiyyətləri xarakterizə etmək üçün istifadə edilən anlayış) nəzəriyyəsinin modern inikası libertarian cəmiyyətlərdir. Nəticədə, iqtisadi münasibətlərdən asılı hala düşən cəmiyyətlərdə mövcudiyyətin “ailə hissinin” çatışmazlığı, iqtisadi mübadilə və iqtisadi rifah üzərinə fokuslanma ilə cəmiyyətlərin harmoniyası sarsılmağa başladı. Siyasi şərtlərdə liberalizm milli sədaqət və milli müqəddərata dəstək “məhdudiyətlərindən” fərdi azad etmək iddiaları, Marksizm isə iqtisadi sərvət və güc əldə etməkdə uğur qazana bilməyənlərin qeyri-tətminliyindən ortaya çıxdı. Miliyyət, bir özünəməxsus etniklik olaraq bir millətə loyallıq liberallar və marksistlər tərəfindən lənətləndirildi.

K.Marks “Kommunist partiyasının manifestində”, “Avropanın üzərində kommunizm kabusu gəzir” – deyirdi, lakin bir əsr sonra liberalizmin dominant qüvvə olması ilə, bu kabus sadəcə bir fantoma çevrildi. Onillər boyu liberalizm özünü legitimləşdirmək üçün kommunizmi “qorxulu müqəvva” olaraq istifadə etdi. Lakin kommunizmin çöküşü ilə, bu “neqativ legitimləşmə” forması öz inandırıcılığını itirdi.

Liberalizm millət və ya xalq üzərində fərdə vurğu edərək ona identiklik, dəyər, qayə və məqsədlər, eləcə də sosiokultural "neksus" ("neksus" – bağ) bəxş edən cəmiyyətin təməlini və stabilliyini sarsıdır. Mücərrəd fərd doktrinasından ortaya çıxan klassik liberalizm fəaliyyətin fərdi azadlığını müdafiə etməklə dövlət  tərəfindən kəskin bürokratik müdaxiləni tənqid edirdi. Modernizm əsrində, klassik liberalizm öz ifrat  formasında universal libertarianizmə dorğu təkamül etdi. Sosioloji perspektivdən, modern beynəlmiləlçi liberalizm özünü Tönniesin “Gesselşaft” cəmiyyətinin şərtləri daxilində müəyyən edir. O, ənənəvi olaraq eyni bir ümumi irsi bölüşən fərdlər arasında maraqlar birliyini rədd etməklə milli dövlətin tarixi konseptini inkar edir. Modern beynəlmiləlçi liberalizm millət əvəzinə optimal şəxsi və iqtisadi marağı üzərində mərkəzləşmiş yeni bir beynəlxalq “sosial model” yaratdı. Liberalizmin bu ifrat forması kontekstində yalnız fərdi maraqların interaksiyası (interaksiya – qarşılıqlı təsir) funksional bir cəmiyyət yarada bilər. Bu cəmiyyət isə anonim atomların təsadüfi aqqreqatından başqa bir şey deyil. Modern liberal düşüncənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yalnız “bellum omnium contra omnes - hamının hamıya qarşı müharibəsi” prinsipi daxilində fərdlərin özbaşlarına adekvat şəkildə təmin edə bilməyəcəkləri müəyyən təməl qanunların formalaşdırılması ilə sosial-iqtisadi düzən gücləndirilə bilər. Modern liberalizm fərdin mülkiyyət üzərində inkarolunmaz hüquqlarını rədd etməklə klassik liberalizm və libertarianizmin məqsədlərinə qarşı olsa da, “millət” anlayışına dair sahib olduğu antaqonizm baxımından modern liberalizm və libertarianizm eyni mövqedən çıxış edir. Milli tarix və müqəddəratını dərk edən üzvləri ilə vəhdət içərisində olan bir cəmiyyəti müdafiə etməyən liberalist düşüncədə sosietal birliyin protektiv anlayışı olmadığı üçün fərd öz taleyi uğrunda mübarizəyə tərk edilir.

Cəmiyyət daxilində hər hansı fərq edilə bilən essensiya olmadığı zaman “dekadensiya” (dekadensiya – kultural çöküş, mənəvi reqressiya) özünü göstərir. Milli essensiyanın itkisi və mənəvi-kultural reqressiya mücərrəd fərdiyyətçiliyin bütün ali dəyərlər üzərinə qaldırılması ilə mümkündür. Çünki bu çılğın və mücərrəd fərdiyyətçilik milli irsin ayrılmaz bir parçası olan, milliyət və milli dövlət anlayışı konseptinə forma verən dəyərlər, normalar və prinsiplərin çöküşü üzərində eqotizmin anarxik hegemoniyasını təşviq edir. İnsan ümumi kultural və genetik bağlar ilə əlaqələndirilən kooperativ qruplarda təkamül edir və yalnız belə bir sistemdə fərd özünü həqiqətən azad və müdafiə olunmuş hiss edə bilər. Dəyərlər və identilik hissinin yoxluğu aktiv nihilizmin meydana çıxması ilə nəticələnir. Ailə və millət perspektivlərindən altruizm üzərində eqotist məqsədlərin güclənməsi ilə fərd artıq bir müqəddərat anlayışını, daha böyük sosio-kultural birliyə məxsusluğu hiss edə bilmir və ətrafındakı digər fərdlər ilə ümumi heç bir şeyə sahib olmadığı hissi onu ağuşuna alır. Nəticədə, fərd getdikcə yalnızlaşır, yadlaşır və kəskin mənəvi-psixi məhrumiyyətlər yaşamağa məhkum olur. Dəyərlər şəxsiləşdikcə “hər şeyin hər şeylə bərabər”, həmçinin “heç nəyin heç nəyə bərabər olmadığı” formulu hakim olmağa başlayır. Fransız filosofu Reji Debra bildirir ki, güclü inanclara söykənməyən cəmiyyət ölməyə məhkumdur. Modern liberalizm milli dövlətin və milliyyətçiliyin aşkar inkarçısıdır. Kommunal həyata qeyri-essensial olaraq yanaşan və iqtisadi davranışa endirilə bilməyən heç bir inanc təxəyyül edə bilməyən modern liberalizm nə güclü bir sosietal prinsip yarada, nə də mövcud prinsipləri dəstəkləyə bilər. Gesselşaft cəmiyyəti yalnız holist (holizm – bütövlükçülük. Holist nəzəriyyəyə əsasən, bir bütövlüyün hissələri digərləri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Onlar bütövlükdən müstəqil şəkildə mövcud ola və ya dərk edilə bilməz. Bu bütövlük, hissələrinin ümumi cəmindən daha böyük orqanizmdir) bir sosio-etno-kultural strukturun essensiyasının (essensiya – bir fenomenin gerçək mahiyyəti, özəyi) qürubu və sosial korpusun tarixi dimensiyasının məhvi üzərində inkişaf edə bilir. Liberal-Gesselşaft cəmiyyətlərinin təşviq etdiyi narsissist fərdlər “əbədi indi”də yaşayırlar. Gesselşaftda fərd özünü bir perspektivə qoymaq iqtidarında deyil, çünki fərdin özünü bir perspektivə qoyması ümumi irs və ümumi bağlılığın kollektiv şəkildə dərkini tələb edir. R.Debra qeyd edir: “təcrid olunmuş subyektlər olaraq insanlar fəaliyyət subyektləri ola və ya bir tarix yarada bilməzlər”. Belə bir cəmiyyətdə, milli dəyərlərdə kök salan identiklik anlayışının aradan qalxması sosial harmoniyanın və sosietal qrup şüurunun yox olması ilə nəticələnir.

Həm libertarian, həm də sosialist variantlarında modern liberalizm millət idealının aradan qalxmasında başlıca faktor olaraq çıxış edir. Sosioloji perspektivdən, cəmiyyət konsepti sadəcə  “üfüqi interaksiyalar” sistemi təklif edirsə bu, sosial formanın bütövlükdə və qaçılmaz bir şəkildə istisna edilməsi deməkdir. Həmrəyliyin bir nümayişi olaraq cəmiyyət yalnız bölüşülən ümumi identiklik – tarixi dəyərlər və kultural ənənələr – şərtləri baxımından düşünülə və dərk edilə bilər. Digər bir fransız sosioloqu  Edqar Moren bildirir ki, kommunal mif cəmiyyəti milli özünüdərk, bir essensiya və harmoniya ilə təmin edir. Lakin sürətlə qlobal miqyas alan Gesselşaft daxilində millətlər sıxışdırılır və onların tarixi, ənənə, loyallıq anlayışları sistematik bir şəkildə dəyərsizləşdirilir. İnsana öz-özünə üstün gəlməklə ali insani sferaya yüksəlməsinə kömək etmək əvəzinə, Gesselşaft prinsipləri “bərabərlik prizmasından” bu qayələri “təhlükəli” adlandırmaqla fərdi onlardan qoparır. İnsan üçün fərdi rifahının menecmenti onun yeganə qayğısı və məşğuliyyətinə çevrilir. O bütün qadağalardan “azad edilsə” də, daha kəskin spiritual məhdudiyyətlərin boyunduruğuna məhkum olur. Heç bir gələcək və keçmiş hissinin olmadığı “əbədi indi”də mövcudiyyət fərdi və sosietal yaddaşı aradan qaldırmaqla yanaşı onu bir müqəddərat anlayışından da məhrum edir. İnsanı cə cəmiyyəti dərk etmənin iki yolu var. Birincidə, bütün dəyər fərd üzərinə qoyulur və insanlıq müxtəlif millətlər, mədəniyyətlər və irqlərin zəngin bir fabriki olaraq deyil, bütövlükdə fərdlərin (atomların) total cəmi – nə mili, nə də kultural siması olan nəhəng bir proletariat olaraq dərk edilir. İnsanı təkamülçü və sosio-bioloji xarakteri ilə dərk edən ikinci yanaşmada isə, spesifik bioloji və kultural irsindən bəhrələnən fərd bir sosial qrup – millət daxilində öz fərdiyyətçiliyini qazanır. Birincisi, insanlığı sadəcə “insani varlıqlardan” ibarət hesab edən bioloji yanaşma, ikincisi isə insanlığı filogenetik və tarixi şəbəkələrin kompleksi daxilində dərk edən bio-kultural (və ya bio-sosial) yanaşmadır. Daha çox  “təbii hüquqlara” vurğu edən birinci yanaşmanın müəllifləri R.Dekart, Maarifçilər və digər modernist ideoloqlardır. İkinci yanaşmanın ilk proponentləri – dəstəkçiləri olaraq isə İohann Qottfrid Herder və Qotfrid Vilhem Leybnits kimi alman filosoflarının adlarını çəkə bilərik. Millət və cəmiyyət bioloji, kultural və tarixi irsdə kök salır. İkinci yanaşma tərəfdarları eyni zamanda holizm tərəfdarlarıdır. Yəni, fərdin fəaliyyətləri öz xalqının həyatında bir iştirak fəaliyyətini təmsil edir. Fərdin azadlığı realdır, çünki o öz assosiatlarının ümumi dəyərlərində bölüşülür. Yalnız tarixi-kultural köklərin dərkində oldunduğu, xalqın enerjisini və onun bir müqəddərata sahib olma iradəsini gücləndirə bilən fərdi və ya simvolik mediator ətrafında toplanıla bildiyi zaman bir cəmiyyət və ya xalq mövcudluğunu sarsılmaz bir şəkildə davam etdirir. Tarixi yaddaşın silinməsi bir xalqı ali insani ideallardan məhrum etməklə yanaşı, cəmiyyətin üzvlərində ümumi düşmən anlayışını bulanıqlaşdırır. Daha çox Qərb cəmiyyətlərinə aid olan bu halı Kornelius Kastoriadis belə xarakterizə edir: “Qərb cəmiyyətləri mütləq dekompozisiya (dekompozisiya – parçalanma, bütövlüyün hissələrə bölünməsi) yaşayır. Sosiokultural bütövlük anlayışının yox olması onları qəti müəyyən olunmuş siyasi fəaliyyət nümayiş etdirə bilmələrinin qarşısını alır. Bir milli dövlət ola bilməyən Qərb cəmiyyətləri müxtəlif  lobbilər və maraq qruplarının yığınına çevrilib. Bu, kəskin bir miopiya (miopiya – uzağı görə bilməmə) yaratmaqla qərbliləri öz sosioetnik maraqlarına uyğun siyasət irəli sürə bilmək qabiliyyətindən məhrum edir. Belə cəmiyyətlərdə müxtəlif maraq qruplarına və bazar imperativlərinə tabe olunan siyasətçilər və dövlət rəhbərləri öz vətəndaşlarının sadəcə fiziki deyil, əsasən ruhi-mənəvi anesteziyaların girdabında qıvrıldıqlarını izləməklə kifayətlənir. E.Yünger bildirir ki, quldarlıq azadlıq təzahürü aldığı zaman daha kəskin və təhlükəlidir.

Azadlıq insanın onun haqqında sahib olduğu düşüncəyə endirilə bilməz. Azadlığın mahiyyəti insanın qurucu antropologiyasından, bir Gemaynşaftda ümumi tarix və mədəniyyəti paylaşan fərddən ayrılmazdır. Dekadentizm millətləri ən yumşaq və incə bir formada qlobal, atomist Gesselşaft daxilində əridərək yox edir.