Din dünyaya qarşı olanda

 

 

Məsələ ondadır ki, son 200 ildə müsəlman dünyasında baş verən tarixi-siyasi proseslər müsəlmanların da inancları üzərindən təşkilatlandırmağa sövq edən fikirlərin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Cəmaləddin Əfqani ilə başlayan siyasi islam düşüncəsi sonradan bütün müsəlman aləmində siyasi islamçı təşkilatların yaranmasına səbəb oldu. Bu ərəfədə Qərb liberalizmi, sosializm, sağ və ya sol millətçilik müsəlman aləmində populyar siyasi ideologiyalar kimi sınaqdan çıxdı. Bu zaman təbii ki, meydana islam da gəldi, hansı ki, müsəlmanların inancı digər dinlərdən fərqli olaraq hətta zahirdə də siyasəti qadağan etmirdi.

 

Bu mənada Misirdə yaranıb sonradan bütün ərəb-müsəlman aləminə yayılan “ixvan” hərəkatları, yaxud da İranda “vilayət” xətti adlanan siyasi şiəlik müsəlmanların din üzərindən müqəddəratını təyin etmək çabası idi. Çünki daha əvvəl ingilis və fransızların müstəmləkə orduları ilə gətirdiyi siyasi idarəçilik sistemləri, daha sonra SSRİ-dən ilhamlanan sol fikirləri müsəlman xalqlarının dərdinə çarə olmadı. Bu səbəbdən də müsəlmanlar yenidən çarəni dində axtarmağa başladılar. Siyasi islamın doğduğu və daha çox yayıldığı, nəhayət, qalib gəldiyi ölkələr məhz yuxarıda qeyd olunan “acı təcrübəni” yaşamış ölkələr idi.

 

 

Müsəlmanların hamısı şəriətçidirmi?

 

Bu sualın birmənalı cavabı “yox”dur. Bunu sorğuların nəticələri göstərir. Əlbəttə, Əfqanıstan, Pakistan, eləcə də Misir də daxil olmaqla bir sıra Şimali və Mərkəzi Afrika ölkələrində ölkə qanunların Quran və Şəriət əsasında hazırlanmasını istəyən insanların sayı çoxdur. Amma bu ölkələr bir qayda olaraq “alternativlərin” olmadığı, ya da sınaqdan uğursuz çıxdığı ölkələrdir.

 

Ancaq, məsələn, ABŞ-ın məşhur “Pyu” Tədqiqat Mərkəzinin (Pew Research Center) 2015-ci ildə 10 müsəlman ölkəsi Pakistan, Fələstin, İordaniya, Malayziya, Seneqal, Nigeriya, İndoneziya, Livan, Türkiyə və Burkina Fasoda keçirdiyi sorğunun nəticələrinə əsasən, Quran-Kərimi ölkə hüquq sisteminin mənbəyi kimi görmək istəyənlər sırasında ilk yerdə Pakistan gəlir. Pakistanda əhalinin 78 %-i, Fələstində 65, İordaniyada 54, Malayziyada 52, Seneqalda 49, Nigeriyada 27, İndoneziyada 22, Livanda 15, Türkiyədə 13, Burkino-Fasoda isə 9 %-i bu fikirdə olub[2].

 

Ancaq yenə eyni sorğuda adı çəkilən müsəlman ölkələrində islamın heç bir halda hüquq sistemi və sosial həyata qarışmamasını istəyənlərin faizi heç də az deyil. Yəni faktiki olaraq Burkino-Fasoda əhalinin 60 %-i, Nigeriya və Livanda 42 %-i, Türkiyədə 36, Malayziyada 17, İndoneziya və Seneqalda 16, Fələstində 8, İordaniyada isə 7 %-i kəskin laiqlik tərəfdarı olub. Hətta qatı islamçı Pakistanda belə dinin siyasət və hüquqa müdaxiləsinə qarşı olan 2 faizlik bir kəsim var.

 

Göründüyü kimi, bizə qonşu və qardaş ölkə olan Türkiyədə dünyəvilik, özü də kəskin dünyəvilik tərəfdarlarının sayı şəriət tərəfdarlarından az qala 3 dəfə çoxdur. Halbuki müxtəlif vaxtlarda Türkiyədə keçirilən sorğularda əhalinin 70-74 %-nin dindar olduğu [3] görünür. Bu isə o deməkdir ki, qonşu ölkədə dindarların 20 %-dən azı şəriət tərəfdarıdır. 80 %-dən çox dindar isə ölkəsinin şəriət qanunları ilə idarə olunmasını istəmir. Maraqlıdır ki, 74 faiz əhalinin dindar olduğu ölkədə 36 % laiqlik tərəfdarı var. Yeri gəlmişkən, Türkiyədə laiqlik son illərdə yenidən yüksəlişə keçib. Çünki 2012-ci ildə Türkiyədə əhalinin sadəcə 27 %-i laiqliyi müdafiə etdiyi halda, 4 il sonra 2016-cı ildə bu rəqəm 36 %-ə yüksəlib [4].

 

Türkiyə və Pakistanda, yaxud da Misirdə (din və məzhəb baxımından, eləcə də siyasi quruluş baxımından bu ölkələr yaxın hesab olunur – K.R.) şəriətə münasibətin bu qədər fərqli olmasının bir sıra səbəbləri var. Ancaq düşünürəm ki, burada əsas amillərdən biri də Türkiyədən fərqli olaraq Misir və Pakistanda (həmçinin digər “şəriət” tərəfdarı ölkələrdə - K.R.) alternativlərin, o cümlədən demokratiyanın müsəlman əhaliyə “daddırılmamasıdır”. Ya da başqa sözlə dünyəviliyin verdiyi azadlıq və müstəqilliyi yaşamayıblar. Bu səbəbdən də o ölkələrdə bir qayda olaraq “son çarəyə”, yəni siyasi islama, daha dərinə gedəndə isə şəriətə dəstək daha çox çıxır. Nəticə etibarı ilə Əfqanıstan, Pakistan və ya Afrikanın yarımfeodal rejimlərinin hökm sürdüyü ölkələrlə müqayisədə demokratiya və siyasi azadlığın “dadını görmüş” Türkiyədə nəticələrin fərqli olması normal qarşılanmalıdır.

 

Mövzuya bir başqa yöndən baxsaq, Türkiyədəki hazırkı iqtidar partiyası və ondan əvvəlki Nəcməddin Ərbakan siyasi kursu, eləcə də Misirdəki “Müsəlman Qardaşlar”ın seçki və siyasi hakimiyyət təcrübəsi,  Tunisdə Rəşid Qannuşinin “Ən-Nahda” Hərəkatının siyasi plüralizm və demokratiyaya münasibəti göstərdi ki, siyasi islamçılıq bütün olaraq şəriətçi və ya dini-siyasi hakimiyyəti – xilafət hakimiyyətindən başqa digər siyasi idarəçiliyi də qəbul edir. Yeri gələndə seçkilərdə iştirak edib demokratik siyasi sistemin bir parçası ola bilir.

 

Biz nə istəyirik?

 

Əslində, yuxarıda qeyd olunan ölkələrlə Azərbaycanı müqayisə etmək doğru olmaz. Çünki bizim ən azından 70 illik “ateist sovet təcrübəmiz” var. Bu mənada bizim din təcrübəmiz yenidir, 30 ilə yaxındır ki, ölkəmizdə din azadlığı var. Lakin buna baxmayaraq, artıq beynəlxalq sorğularda Azərbaycan da iştirak edir.

 

Yeri gəlmişkən, ötən həftə Azərbaycanın Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi ölkə əhalisinin 8 faizinin dindar olması ilə bağlı açıqlama [5] yaydı. Düzdür, bu məlumatlar birmənalı qarşılanmadı, amma ümumilikdə dindarlığın təsnifatı və fərqli sorğu mərkəzlərinin rəqəmlərini müqayisə edəndə ölkəmizdə dindarlıq faizinin rəsmi rəqəmdən kəskin surətdə fərqlənmədiyini deməyə əsas verir.

 

Məsələn, “Gallup” mərkəzinin 2006, 2007 və 2008-ci illərdə 140-dan çox ölkədə keçirdiyi sorğu Azərbaycanı da əhatə edib. Bu dövrdə ölkəmizdə rəyi soruşulanların 21%-i dini həyatının vacib hissəsi saydığını deyib.

 

Sonrakı illərdə bu göstərici bir qədər də yüksəlib. “Qafqaz Barometri 2013" sorğusunun nəticələrinə əsasən, 2010-cu ildən 2013-cü ilədək özünü dindar hesab etməyən respondentlərin faiz nisbəti 59%-dən 41%-ə düşüb, özünü dindar hesab edənlərin faizi isə 16%-dən 27%-ə yüksəlib [6].

 

Maraqlıdır ki, “Pyu” Tədqiqat Mərkəzinin 2013-cü ildə şəriətə münasibət haqqında keçirdiyi sorğuda Azərbaycan əhalisinin 8 faizi ölkə qanunlarının şəriətə əsaslanması fikrini dəstəkləyib [7]. Düzdür, bu göstərici ilə Azərbaycan sözügedən sorğuda müsəlman ölkələri arasında ən az şəriət istəyən ölkə sırasında birinci olub. Lakin, bununla belə, Azərbaycanla bağlı bu nəticənin özü belə ciddi şübhə doğurur. Çünki yuxarıdakı nümunə göstərdi ki, hətta Türkiyə kimi dinin geniş yayıldığı ölkədə belə şəriət istəyənlər ümumi dindar əhalinin 20 %-dən az hissəsini təşkil etdiyi halda, Azərbaycanda bu qədər çox olması inandırıcı deyil.

 

Ümumilikdə hətta ən “cəsarətli” sorğular belə Azərbaycanda dindarlığı 20 faizdən çox göstərmir. Şəriət tərəfdarlığı isə 8 %-dir. Bu isə ümumi əhali sayı ilə müqayisədə çox aşağı rəqəmdir. Məsələ ondadır ki, Azərbaycanda bu günə qədər şəriət tələb edən hər hansı siyasi qüvvə ortaya çıxmayıb. Kiçik marginal dini qruplar istisna olmaqla mövcud dövlət quruluşu, siyasi sistem və bayrağa münasibət eyni olub. Hətta ən aktiv dini hərəkatlar və təşkilatlar, ilahiyyatçı aktivlər belə şəriət qurmaq istədiklərini dilə gətirməyib. Bəlkə də, bunun cəmiyyətdən tərs təpkisi olacağını düşündükləri üçün.

 

Hələ 100 il əvvəl Azərbaycanda dindarlıq daha güclü olduğu zamanlarda Azərbaycanda şəriətçi dini hərəkat və qüvvə olmayıb. Bunun əksinə, Azərbaycanda kifayət qədər mütərəqqi, milli düşüncəli din adamları olub. Bunların arasında “Difai” Hərəkatının Gəncə təşkilatının sədri, eləcə də Zaqafqaziya Şeyxülislamı Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadə, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Qızlar məktəbinin açılmasına dəstək verən, 100 il əvvəl dünyəvi qızlar məktəbinin açıqlamasını müdafiə edən Bakı quberniyasının qazisi Mir Məhəmməd Kərim və Axund Mirzə Abuturab, eləcə də axund Mirzə Məhəmməd oğlu kimi mütərəqqi din xadimləri olub.

 

Yekun əvəzi

 

Dinlərin bəşəriyyətin inkişafı nəticəsində təsirini itirəcəyi ilə bağlı nəzəriyyələri XX əsrin reallıqları puça çıxardı. Din yeni əsrdə də öz təsirini və rolunu qoruyub saxladı. Bu həqiqət bir daha təsdiqləndi ki, dinlər yalnız İlahi qanunlar və ibadətlər, Tanrı ilə insan arasındakı mənəvi bağ deyil, həm də sosial, ictimai-siyasi hadisədir. Təsüdüfi deyil ki, dindarlıq dinin insanın gündəlik həyatında təsiri ilə ölçülür. Doğumdan ölümə qədər həyatımız boyu bizi “müşayiət edən” dinin cəmiyyətə, siyasi hadisələrə, hakimiyyətə münasibətimizin formalaşmasına da təsir göstərməsi qaçılmazdır. Amma bu təsir heç də hər zaman pozitiv, birləşdirici, islahedici olmayıb, bəzən də bölücü, dağıdıcı olub. Bunun bariz örnəyi son 40 ildə müsəlman aləmində baş verənlər, xüsusən də son 8 ildə Yaxın Şərqdə yaşanan hadisələrdir. Din, adətən, dünyadan ümidi üzülmüş kütlənin “son sığınacağı” olur, bu isə təhlükəlidir. Çünki o zaman itirməyə heç nəyi olmayan təhlükəli və amansız gücə çevrilir, hətta dünyanın ən mərhəmətli dinində olsalar belə.