Reallıqdan virtual yoxluğa doğru

Bir-birinə qarışan terminlər və əks qütblər dəyər mühakimələrini tam şəkildə düzləşdirib və sıradan çıxarıb. Məsafə "patos"un məsafə tərəfindən neytrallaşdırılması hər hansı bir mövzuda danışmağı qeyri-mümkün edib. Hadisə və gerçək zaman parçası arasında qısalan məsafə dəyərləndirmə məsələsində bir qərarsızlığa yol açmaqda və hadisəyə onun tarixiliyini əlindən alan bir virtuallıq yükləməklə hafizəmizdə yer almasını əngəlləməkdədir. Artıq, ümumiləşmiş bir Larssen effekti (bir audio sistemin gücləndirilmiş səs mənbəyi və reseptoru bir-birinə yaxın yerləşdirildiyi zaman baş verən effekt. Mənbədən çıxaraq yayılan səs onu gücləndirən və yenidən mənbəyə nəql edən reseptor tərəfindən qəbul edilir. Səs yenidən qəbul edilir, yenidən gücləndirilir və proses beləcə davam edir...) altında olduğumuzu söyləyə bilərik. Reallıq ilə onun görüntüsü tam olaraq bir-birinə qarışıb. Hadisə ilə onun canlandırılmış görüntüsü arasında heç bir məsafə, heç bir boşluq və ya “orada olmama” halı yoxdur. Ekrana baxdığımız anda virtual görüntü aləminin içinə yerləşirik. Ekrandakı görüntünün içinə sanki həyatın içində daxil olurmuşcasına dalırıq. Həyat günlüyümüzü üzərimizə bir növ “rəqəmsal kombinezon”  kimi keçiririk.

Marşall Makluhan "Medianı anlamaq" adlı kitabında bildirir ki, video və kompüter ekranından əks olunan görüntüdə bir növ içinə gömülmə, funikulus (göbək bağı) vəziyyəti, taktual (toxunma duyğusu ilə bağlı) bir qarşılıqlı təsirlənmə prosesi mövcuddur. Elmin genomlarla genetik kodun içinə süzülərək vücudumuzu formal transformasiyaya uğratmağa çalışması kimi biz də axıb gedən simulakrumlardan (simulakrum və ya simulakra - heç bir mənşəyi, kökü olmayan şeyləri təmsil edən surətlər, reallığın saxta bənzəri) ibarət maddənin içinə dalaraq onu dəyişdirməyə çalışırq. Virtual şou beləliklə bir şənlik, qarşılıqlı təsirlənmə prosesinə çevrilir. Hər kəsin bir performans aktyoru olduğu bir yerdə, həqiqi fəaliyyətdən danışmaq mümkündürmü? Bu günə qədər çalışıb, çırpınıb məsafə şüuru vasitəsilə bir-birilərindən ayırmağa, fərqliləşdirməyə, mədh etməyə, formal transformasiyaya uğratmağa çalışılan hər şey bir-birilə qarışdırılır və aradan qaldırılır. Virtual aləmdə hər hansı bir şeyin yenidən canlandırıla bilməsi qeyri-mümkündür. Bu bir səhnə deyildir, dolayısı ilə ortada bir məsafə, tənqidi və ya estetik baxış deyə bir şey yoxdur. Simulakrumlar bizi nə təhsilləndirir, nə də məlumatlandırır. Bu simulakrumlar vasitəsilə hər hansı bir reallığa çatmaq da qeyri-mümkündür.

Artıq, ekranın əks etdirdiyi bir şey yoxdur. İnsan sanki bir növ sirsiz aynanın arxasında dayandığı hissinə qapılmaqdadır. O, dünyanı görür, amma dünya onu görmür, ona baxmır. Bu hal eyni zamanda bir xəbər, bir simulakrum, virtuallıq və şəbəkələrə xas etikanın formalaşmasına səbəb olur.

Susan Sontanq vasitə və simulakrumların sahib olduğu imtiyazlı üstünlük haqqında bizə çox ibrətli bir hekayə danışır. İnsanın ilk dəfə Aya ayaq basmasını izlədiyi məqamda yanındakı insanlar belə bir şeyin mümkün ola bilməyəcəyini deyirlər. Sontanq onlara "inanmırsızsa, niyə izləyirsiz?" deyə sual verir. "Biz televiziyaya baxmağa, televiziyanı izləməyə gəlmişdik" deyə onlar cavab verir. Bu, həqiqətən inanılmaz bir şey idi. Çünki onlar ekrandan əks olunan Aya deyil, yalnız Ayı göstərən ekrana baxırdılar. Yalnız həqiqi ziyalılar - intellektuallar anlam imperiyasına boyun əyirlər, kütlələr isə yalnız simulakrumlara tabedirlər. Subyekt və obyekt arasındakı fərqliləşmə çizgisinin virtual bir şəkildə aradan qalxdığı dünyada qarşılıqlı təsirlənmənin rolu nə ola bilər? Belə bir dünyanın canladırıla və ya əks etdirilə bilməsi mümkün deyildir. Dünya ekran və beyin tərəfindən eyni anda təhrif edilir, ya da refleksin bir refleksinə çevrilir. Bu avtomatikləşən təhrif etmə hadisəsi bizim dünyanı qavramamıza təsir etməkdə və hər şeyin öz-özünü "formalaşdırmasını" təmin etməkdədir.

Fotoqrafiya dünyasında da bu fakt ilə tez-tez qarşılaşırıq. Dünyadakı ekssentrik bir kontekstə oturdulmaqla bir mədəniyyət, bir mahiyyət və ya düşüncə ilə qətiyyən əlaqələndirilmir. Bu dominant baxış hər növ digər baxışı kənarlaşdırmaqla Rafael Sançez Ferlosionun ifşa etdiyi bir korluğa yol açır: "Çox azımızın fərqinə vardığı müdhiş bir korluq prosesi yaşayırıq. Bu, baxmağımıza və görməyimizə icazə verən, amma baxmadan görməyimizə icazə verməyən bir korluq formasıdır. Əvvəl şeylərə baxmadan görə bilirdik. Amma artıq hər şey kopyalama-surətini göstərmə prosesi tərəfindən zəhərlənməkdə və impulziv olana bir son qoyulmaqdadır”.

Jill Lipovetski bildirir ki, insan virtual əməliyyat prosesinə gömüldüyü zaman onunla maşın arasındakı fərq aradan qalxır. Çünki bu əməliyyat prosesinin hər iki tərəfində maşın yer alır (maşın/maşınlaşmış insan). Ən pis halda isə istehsalçının maşının bir parçasına çevrildiyini söyləyə bilərik. Maşının formalaşdırdığı bir virtual reallığa transformasiya olan insan onun operativ əkizi kimi işləməkdədir. Zaman ilə gerçək zamanın ölçüləri bir-birinə qarışır. Virtual məkanlar içərisinə ağıla gələ biləcək hər şeyin doldurula bildiyi bir boşluqdur. Maşınlar sadəcə maşın istehsal edir, kompüterlərdə istehsal edilən mətnlər, surətlər, filmlər, çıxışlar, proqramlar maşına xas bir istehsalın nəticəsi olmaqla, bu istehsalın xüsusiyyətlərini özlərində daşıyır. Nəyin bahasına olur olsun, iş görmək istəyən bu hiyləgər maşınlarda istehsal edilən hər şey süni boşluqlarla bir-birindən ayrılır, yanlışlar düzəldilir, filmlər xüsusi effektlər ilə doldurulur. İstifadəçi də bu sərhədsiz funksiyanın sehrinin ağuşuna alınır. Əslində danışan və insanı bir formaya salan varlıq o virtual maşındır. Robert Qoldman bildirir ki, internet adlandırılan şey zehni bir azadlıq və kəşf sahəsini simulyasiya etməkdən başqa heç nəyə xidmət etmir. İnternet, istifadəçinin əvvəlcədən hazırlanmış saytlar, məlumatlar və müəyyən edilmiş şifrələrlə qarşılıqlı bir interaksiya məkanından başqa bir şey anlamına gəlmir.

Maşın qarşısında oturan insanın ünsiyyət qura biləcəyi heç kim yoxdur. Maşının onun qarşısına çıxardığı hər hansı biri ilə "ünsiyyət qurulmalıdır". Bu elektronik qarşılıqlı interaksiya prosesi insan üzərində rahatladıcı psixotropik maddə təsirinə malikdir. İnsan ekranın qarşısından tərpənmədən bütün həyatını maşınla üz-üzə keçirə bilər.

Virtual maşınlar insanın xəyali bir birgəlik içərisində əriyib yox olmasına gətirib çıxarır. Virtuallığın xoşbəxtliyə yaxınlaşa bilməsinin ön şərti xoşbəxtliyi onun sahib olduğu istinadlardan gizlicə məhrum etməsidir. Bu virtual xoşbəxtlik vasitəsilə insan qüsursuz bir subyektə çevrilir, ancaq qüsursuzlaşan subyekt avtomatik olaraq bir obyektə transformasiya olur. Virtualın və virtuallığın hegemonluğunu, eləcə də suverenliyini bir müqəddərat olaraq qəbul etmək çox yanlış bir yanaşmadır. Bu, edilə biləcək ən böyük kardinal yanlışdır. Virtuala real və rasionala məxsus kateqoriyalar ilə yanaşmamaq mütləqdir. Uzun illər boyu elmin illahiyyat terminləri ilə şərh edilməsi də buna bənzər bir yanlışlığa səbəb olmuşdu. Elmin ilahiyyata son verə biləcəyi reallığına məhəl qoyulmurdu. Eyni şəkildə, sahib olduğumuz ünsiyyət vasitələrini Marksist yadlaşma və keçmişə aid sosio-siyasi terminlərlə şərh etmək və xəbərin aktiv müdaxiləsi ilə tarixi axının sona çatdığının, hadisənin qeyri-hadisəyə çevrildiyini görməmək də böyük bir xətadır. Ümumiyyətlə, virtuallığın insan həyatına aktiv müdaxiləsi nəticəsində reallığın ölümündən danışa bilərik.

Virtuallıq bizi çox qəribə bir paradoks ilə üz-üzə qoyur. O öz reallığı ilə birlikdə bütün digər reallıqları da inkar edir. Qaydalarını bilmədiyi bir oyuna tabe olur. Virtuallığa aid ən mühüm xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, o, reallığın içində yer alaraq reallığa qarşı gəlir, habelə real, sosietal, siyasi və tarix kimi kateqoriyaların gerçəkliyini sual altına alır. Tarix virtuallaşır və Qərb ölkələrində "virtual incəsənətdən", "virtual etikadan", "virtual demokratiyadan" bəhs edilir. Tamamilə virtuallaşmış, yəni spekulyativ hala gəlmiş iqtisadiyyatlardan isə bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Sərhəd tanımayan bir ekspansiya içində olan virtuallıq bizi patafizika deyilən - öz sərhədlərini keçmiş, öz fiziki və metafizik qanunlarını aşmış - bir elmə doğru yönləndirməkdədir. Patafizika qüsursuz bir elm olmaqla, şeylərin eyni anda varid olduqları ən şişirdilmiş və parodik mərhələni nümayiş etdirir.

Bu dominant şərtlər daxilində ortaya çıxan və “inteqral reallıq" deyə adlandırdığımız fenomen hər şeyin real, görünə bilən, şəffaf və "azad edilmiş" olduğu bir fazaya çatdırıldığı və mütləq bir anlam kəsb etməli olduğu bir texno-dünyanı təcəssüm etdirir. Bu dünyada həll olunmamış, açıqlaması verilməmiş heç nə qalmamalıdır. Yaşadığımız əsrin qanunları bizi reallıq və bu real dünyanı transformasiya etmə idealı deyilən bir perspektiv ilə üz-üzə qoyub. Bu düşüncə isə bizi dünyanı bir reallığa, yəni texnoloji və inteqral reallığa transformasiya etməyimizə yol açıb. Amma bütün xəyalları, təxəyyül gücü əlindən alınmış dünyaya reallıq hakim ola bilərmi?

Həqiqətdən ibarət bir dünya formalaşdırmağa çalışdığımız qədər əlimiz-ayağımıza dolaşmaqda və reallıqdan uzaqlaşmaqdayıq. Əsrlər boyu var olan və bizim bir prinsipə çevirdiyimiz reallıqlar yavaş-yavaş ortadan qalxmaqdadır. Bu reallıqları nəyin bahasına olur olsun bir istinad olaraq qorumağa və yaşatmağa çalışmaq məntinqsiz bir şeydir. Çünki bu reallığı dik tuta bilən prinsip ölüb. Obyektiv gerçəyin yox olmağa başlaması ilə birlikdə bu reallıq prinsipi də zəifləyir və inteqral, virtual bir reallıq getdikcə güclənməyə başlayır. Bundan sonra, reallığın reallığını itirdiyi o kor və bərpa olunması qeyri-mümkün nöqtəyə geri qayıda bilmək ehtimal xaricindədir.

Yanlış anlaşılmasın, reallıq yox oldu dediyimiz zaman bununla reallığın fiziki deyil,  metafiziki anlamda yox olması vurğulanmaq istəyirik. Reallıq varlığını davam etdirir, amma prinsipsiz bir formada - dəyişkən, kövrək, virtual "reallıq" olaraq. Öz prinsipindən yoxsul bir reallığın varlığını uzun müddət davam etdirməsi mümkün deyildir. Reallığa bir mahiyyət qazandıran yenidən canlandırma prinsipi müxtəlif səbəblərə görə gücünü itirməyə başladığı anda reallığın bütövlüyü zərər görür. Daha doğrusu, bu reallıq özünün qoyduğu prinsipi pozaraq və heç bir qanun tanımayaraq hüdudsuz bir ekspansiya prosesi içinə daxil olur. Beləcə, anlam və yenidən canlandırma ilə bağlı obyektiv reallıq sərhəd tanımayan, hər şeyin reallaşdırıla və texnoloji anlamda konkretləşdirilə bildiyi, bir prinsip ya da yekun hədəfdən yoxsul "inteqral reallıq" ilə əvəz olunmaqdadır.  

İnteqral reallığın ortaya çıxa bilməsi üçün reallıq və reallıq ilə bağlı təxəyyül yox olmalıdır. Çünki "inteqral reallığın" təxəyyül gücü ilə heç bir bağlılığı yoxdur. Eyni ilə azad olmanın (öz-özü ilə boğuşan bir subyektin azad qalmama azadlığına da sahib olmalı olduğu kimi) azadlıq oyunu deyilən şeylə heç bir əlaqəsinin var olmaması kimi. Beləliklə, prinsip və anlayış olaraq reallıq mərhələsindən reallığın texnologiya vasitəsilə reallaşdırılma mərhələsinə qədəm qoyuruq. Mövcud reallığı ortaya qoyacaq konkret sübutlar yoxdur və əsla da olmayacaq. Təxəyyüli bir şeyə transformasiya etdiyimiz reallıq getdikcə buxarlanıb aradan qalxmaqdadır.

İfrat sayda reallıq özünə inanılmasının qarşısını almaqdadır. Dünya haqqında bilə biləcəyimiz hər şeyin və insan yaşamı ilə bağlı bütün məsələlərin texnoloji istehlakı, sahib olunan sərhədsiz imkanlar, ehtiyac və arzuların dərhal yerinə yetirilməsi belə bir nəticəyə gətirib çıxarır. "Reallığın" faktiki olaraq avtomatik deyə bildiyimiz bir proseslə istehsal edildiyi bir dünyada reallığa inanmaq mümkündürmü? Toplanılan və depolanan bir reallıq sonda öz-özünü zəhərləyir və öz-özünün varlığına son qoyur. Bundan sonra təxəyyül adlanan şeyin bir arzunun zahiriləşməsi olduğunu söyləyə bilməyəcəyik. Çünki virtual dünyada təxəyyülü görmədən, onun görüntüsünü görə bilirik. Təxəyyüldən məhrum qalmaq insanı arzudan məhrum etməklə onda mental və intellektual atrofiyaya səbəb olur. Bəhs etdiyimiz, reallığın çatışmazlığı deyil, onun həddən ziyadə çoxluğudur. Üstəlik, bu çoxluqdan xilas olmağı da artıq bacara bilmirik.