POST-PANDEMİYA | DÜNYADA İŞ PROSESLƏRİNİN GƏLƏCƏYİ – RƏQƏMSALLAŞMA, ONLAYN KEÇİD

POST-PANDEMİYA | DÜNYADA İŞ PROSESLƏRİNİN GƏLƏCƏYİ – RƏQƏMSALLAŞMA, ONLAYN KEÇİD

---

Dünya İqtisadi Forumunun təqdim etdiyi hesabata əsasən, 2020-ci ilin ortalarınadək qlobal məşğul əhali qrupunun 93%-i yeni növ Koronavirusun kütləvi yayılmasının qarşısının alınması üzrə iş yerlərində fəaliyyətin dayandırılması halı ilə üzləşdi. Digər tərəfdən, ofisdənkənar onlayn idarəetmənin davamlılığı çoxdan reallığımızın tərkib hissəsinə çevrilmiş rəqəmsallaşdırma və avtomatlaşdırma məsələlərinin aktuallığını artırdı. Əslində, pandemiyadan əvvəlki on il müddətində əmək proseslərinin gələcəyi ilə bağlı daimi aparılan müzakirələrin mərkəzində işlərin getdikcə avtomatik rejimlərdə, uzaqdan idarə edilməsi və əlaqəli mövzular dayanırdı.

COVID-19 pandemiyası səbəbilə əməyin həyata keçirilməsinin indiyədək müəyyənləşdirilmiş forma və qaydaları ilə bağlı dəyişikliklər iş qüvvəsinin rutin prosesdən əlavə, bəzi hallarda əmək münasibətlərinin təşkilinə dair prinsiplərə də təsir göstərir. Bu baxımdan, dünyanı bürüyən qlobal sağlamlıq böhranı sosial-iqtisadi sferada uzunmüddətli nəticələr yaratdığı kimi, əməyin həyata keçirilməsi modelləri üzrə də dəyişən gedişata uyğunlaşma zərurəti meydana gətirir. Beləliklə, böhran nəticəsində formalaşan yeni keyfiyyət prinsipləri peşəkar mühitdə proseslərin icraedilmə qaydalarına dair trendləri hərəkətə keçirir. Qlobal biznes pandemiya ilə mübarizəyə uyğunlaşma ilə əlaqədar iş tapşırıqlarının idarəolunma mexanizm və formalarında davamlı alternativ yanaşmalar, onlayn keçid və avtomatlaşmanın sürətləndirilməsini hədəfləyir. Təhlillər göstərir ki, şirkətlər pandemiyanın başladığı dövrdən etibarən işlərin həyata keçirilmə üsul və rejimlərilə bağlı yeni praktikaların tətbiqinə lazımi səviyyədə uyğunlaşmaqda maraqlı olub. ‘İşlərin Gələcəyi 2020’ (Future of Jobs Report 2020) hesabatına əsasən, kompaniyalar avtomatlaşma nəticəsində ixtisarlarla büdcə qənaəti təmin etmələrinə baxmayaraq, texnologiya və robotlaşma istifadəsilə əvəzlənən 50%-dək işçiləri qurum daxilində yenidən əmək fəaliyyəti üzrə yerləşdirə biləcəyinə ümid edir. Ümumilikdə isə, bu prosesin müəyyən rolların itirilməsinə gətirib çıxarması və eyni zamanda, yeni əmək xidməti növlərini aktual etməsi də aydındır. Lakin bizneslərin yalnız 21%-i əməkdaşlarının bacarıqlarının artırılmasına dəstək qabiliyyətinə malik olduğunu bildirib. Digər tərəfdən, xüsusi kəmiyyət və keyfiyyət metodologiyası əsasında dünyanın vacib biznes rəhbərləri, və direktorlar, həmçinin, ekspertlər və insan resursları mütəxəssisləri arasında keçirilmiş sorğulara əsasən, insan kapitalına investisiya edən 66% etibarilə işəgötürənlər işçilərin təkmilləşdirilməsi üzrə keçid mərhələdən müsbət geridönüş əldə ediləcəyinə inanır.[1] Bu baxımdan, yuxarıda qeyd edilən hesabat sənədi müəyyən edir ki, texnologiyaların təşviqilə meydana gələn yeni iş imkanları hələ ki, növbəti beş ildə bu istiqamətdə reqressiyasını zəiflədəcəkdir. Ancaq iqtisadi çətinliyin sözügedən prosesdə ümumi artımın qarşısını alan vacib amil kimi çıxış etməsi də istənilən halda nəzərə alınmalıdır.

Əslində, dördüncü Sənaye İnqilabı dövründə dünyada istehsal prosesi və işlərin icrasında daha çox rəqəmsallaşma və robotlaşdırma əməyin təşkili üsullarının dəyişən texnoloji xüsusiyyətlərə uyğunlaşdırılması tələbi ilə uzlaşır. COVID-19 böhranı isə hal-hazırda bu prosesin əlavə hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib. Bu baxımdan, müəssisələrdə işçi qüvvəsinin getdikcə azalması zərurəti qaçınılmaz hal olsa da, bu proses özlüyündə, alternativ əmək formaları və müvafiq qaydada peşəkar xüsusiyyətlərə dair yeni nəsil tələblərin meydana gəlməsinə şərait yaradır. Başqa sözlə, şərait ənənəvi əmək metodikasını əvəzləyən əlavə üsul və bacarıqların inkişaf etdirilməsini qarşısıalınmaz şəkildə ön plana çıxarır. Beləliklə, iş sferasında yeni sahə və peşələrin, rolların yaranması məntiqi davamlılıq çərçivəsində ümumi gedişatın tərkib hissəsi kimi görünür.

TEXNOLOJİ İNKİŞAFIN DİQTƏSİNDƏ

İşəgötürənlərin gözləntilərinə əsasən, 2025-ci ilədək lazımsız rolların getdikcə azalması və yenilərinin yaranmasına dair inkişaf göstəriciləri 7.8%-dən 13.5%-ə yüksələcəkdir. Hesablamalar müəyyən edir ki, qeyd edilən dövrə qədər qlobal miqyasda 85 milyon iş pozisiyası (vəzifə/rollar) əmək bölgüsündə insan və maşın yerdəyişməsilə əlaqədar itirilə bilər. Paralel situasiya olaraq isə, qurum və müəssisələrdə yeni əmək bölgüsü və insan-alqoritm yerdəyişmə balansına uyğunlaşan 97 milyon yeni iş imkanının yaranması da mümkün ehtimal hesab edilir.

Bütün bunlar nəzərə alındıqda, belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, peşə bacarıqlarının dəyişən iş xüsusiyyətlərinə uzlaşdırılması üzrə göstəricilərdə artan boşluq növbəti beş il ərzində daha çox nəzərə çarpacaqdır. Bu səbəbdən, işçilərin qabiliyyət keyfiyyətləri, həmçinin, işəgötürülmə zamanı namizədə dair irəli sürülən tələblərin hazırda genişlənən spektri indiki və gələcək dövr üçün aktual iş bacarıqlarının yenilənən siyahısını müəyyənləşdirir. Burada əsasən innovasiya və kreativ yanaşmalar ön plandadır. Yanaşı olaraq, iş proseslərində orijinal təşəbbüskarlıq, problemlərin həllinə kompleks və kritik-analitik yanaşma əhəmiyyət kəsb edir.

Aşağıdakı tablo, hazırda vacib rol oynayan, eyni zamanda, 2025-ci ilədək daha çox aktuallıq qazanacaq peşəkar bacarıqların mənzərəsini əks etdirir. İlk növbədə, kritik düşüncə, problem həlli, inkişafa uyğunlaşma və texnologiyalardan istifadə qabiliyyəti, ümumi adaptabillik, insanlarla iş (ictimai əlaqələr, xidmət sektoru və s.), müstəqil idarəetmə bacarıqları artan önəminə görə növbəti beş il ərzində peşəkar mühitdə gərəkli keyfiyyətlərdir.

Yeni növ Koronavirus pandemiyası ilə mübarizə şəraitilə əlaqədar insanların normal iş rejimindən məcburi qaydada kənarlaşdırılması zərurəti davam etdiyi dövrdə fors-major idarəetmənin tələbləri və yeni cəhətlərinə uyğun olaraq meydana çıxan müvəqqəti xarakterli təlimatlar əslində əmək proseslərinin gələcəyinə təsir edir. Pandemiya səbəbilə həlli yanaşmaların davamlı mərhələyə sürətli keçidi baş verir. Son il yarım müddətdə bir çox sahələr, xüsusilə rəqəmsal iş bazarı, onlayn xidmətlər və satış sektoru üçün uyğun şərait formalaşdıran böhran amili hətta istehsalda iş prosesinin müəyyən qolları da daxil olmaqla idarəetmənin müəyyən səviyyələrində virtual sistemlərə keçidi aktivləşdirib.

Dünyaca məşhur ‘Big Four’ (biq for) kompaniyalar qrupuna daxil PwC (PricewaterhouseCoopers) şirkətinin 2025-ci ilə doğru geniş təhlil təqdim edən sorğusunun nəticələri bildirir ki, “ağ yaxalıqlı” olaraq qruplaşdırılan ofis işçiləri qeyd edilən dövrədək yüksək miqyasda robotlar və avtomatlaşma ilə əvəzlənəcəkdir ki, bu hal, iş qüvvəsinin demoqrafiyasına ciddi ölçüdə təsir edəcəyi kimi, eyni zamanda insan resursları departamentlərinin də yeni qaydada iş mexanizmlərini indidən vacib edir. Nəticələr, həmçinin, 25% etibarilə iş mühitində adaptiv çevikliyin, 23%-lə isə öz işini dizayn etmə kimi trendlərin aparıcı olduğunu bildirir.

Aşağıdakı diaqramda fövqəladə vəziyyətin şərtlərinə dözümlülük göstərilməsi üzrə iş sferasının adekvat cavabvermə strategiyası çərçivəsində COVID-19 ilə mübarizə dövründə bizneslər tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər yer alır:

 

(Mənbə: Future of Jobs Report 2020)

• İş proseslərinin rəqəmsallaşdırılmasının sürətləndirilməsi (rəqəmsal alətlərdən istifadə, video konsfranslar);
• İşlərin uzaqdan idarə etdirilməsi üzrə daha çox imkanların təmin edilməsi;
• Bacarıqların təkmilləşdirilməsi üzrə proqramların icrası (həmçinin bu prosesin rəqəmsallaşdırılmasının sürətləndirilməsi);
• Tapşırıqların avtomatlaşdırılmanın sürətləndirilməsi

Göründüyü kimi, 90% etibarilə iş proseslərinin rəqəmsal keçidi pandemiya dövrünə uyğunlaşma strategiyasının mərkəzində dayanır. Bunlarla yanaşı, işçilərin müvəqqəti tapşırıqların icrasına cəlb (təyin) edilməsi, işçi qüvvəsinin müvəqqəti və ya daimi azaldılması (və ya artırılması), həmçinin, bu prosesdə institusional keçidin də sürətləndirilməsi (restrukturlaşma) sözügedən mərhələdə nəzərə çarpan digər situasiyalardır.

Digər tərəfdən, sual doğuran məqamlardan biri, peşəkar nəticələrin keyfiyyətilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, müəyyən formada işlərin uzaqdan idarəçiliyi bəzi sahələrdə proseslərin effektivliyinə maneə yaratmamaqla, əksinə, post-pandemiya dövrünün aktual reallığı sayılan onlayn idarəetmə üçün geniş imkanlar və təcrübə qazandırır. Əlbəttə, bütün sahələrə aid etmək mümkün olmasa da, yaranmış vəziyyət müəyyən sferaların işinin hətta səmərəli təşkilinə şərait yaradır. Belə demək olar ki, xüsusi adaptiv tədbirlər görülməyən və işlərin həyata keçirilməsində onlayn imkanlardan geniş fayda əldə edən sektorlar, əsasən bizneslər üçün böhran bir növ inkişaf üzrə yeni fürsət və strateji məqsədlər formalaşdırır.

Apardıqları sorğular əsasında İnsan Resursları üzrə Baş İcraçılar ofisinin məlumatına görə, orta göstərici üzrə 44% işləyən şəxslər COVID-19 pandemiyası dövründə idarədən kənardan çalışa bildiyini qeyd edib. Digər tərəfdən, 24% çalışanlar üçün bu hal əksinədir. Lakin daimi olaraq ofisdən kənar işləmə rejiminə keçidlə bağlı tendensiya üzrə inkişaf tempinin 2021-ci ildə ötən ilə nisbətən iki dəfə artacağı proqnozlaşdırılır.

Ümumiyyətlə, gələcək dövrün əmək bazarı trendləri müəyyən edilərkən inkişaf tendensiyasına malik işlərin bir çoxunun proseslərin uzaqdan idarə edilməsilə həyata keçirilən peşə və rollar olması hələ əvvəlki illərdən aydın idi. Bunların sırasında rəqəmsal bacarıqlar tələb edən və bu baxımdan onlayn formada idarə edilən işlər qrupu hər zaman xüsusi fərqlənib ki, onlar bugünkü şəraitdə dəfələrlə çox əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, işlərin və ya tapşırıqların ofis xaricində icrası vəziyyətinin pandemiya dövründə artan aktuallıq ilə bərabər, növbəti illərdə də yüksələn xətt izləməsi gözlənilir. Talant axtarışı və uzaqdan işlərin tapılması üzrə baza rolunu oynayan məşhur Apvörk (Upwork) platformasının keçirdiyi sorğuya əsasən 2021-ci ildə Amerikada hər dörd nəfərdən biri ofisdən kənar işləyəcəkdir.[2] Təhlillər həmçinin qeyd edir ki, 2025-ci ilədək Amerikada ümumi iş qüvvəsinin 22%-nin uzaqdan işləmə rejiminə keçməsi ehtimal edilir. Bu rəqəm pandemiyadan əvvəlki dövr üzrə müvafiq göstəricinin 87% artımı deməkdir. Şirkət və qurumlarda idarəedicilərin isə 68%-i hesab edir ki, ilkin keçid dövrü ilə müqayisədə kənardan işləmə rejimi hal-hazırda daha çox funksionallığa malikdir.

Yeni texnoloji tətbiq imkanlarından geniş istifadə bu məsələdə kifayət qədər təkanverici təsir yaradır. Digər tərəfdən isə, aşağıdakı cədvəldə sıralanan amillər innovasiyaların tətbiqinə əsas maneələr olaraq qəbul edilir – burada, yerli əmək bazarında bacarıqlar üzrə boşluq/çatışmazlıq amili ilk pillədə olsa da, ikinci yerdə ixtisaslaşmış talant və ya kadr cəlb olunması problemi dayanır:

 

 

SEKTOR ÜZRƏ BAXIŞ

Mövzu ilə əlaqədar, xüsusilə, onlayn satış və xidmət imkanlarının sərhədləri genişlənən biznes sahələrinə də diqqət çəkilməlidir. Pandemiya dövründə onlayn satış aparan firmalar sosial-iqtisadi məhdudiyyətlər zamanı minimum təsirlənmə ilə, əksinə, gəlirliliyi artırmağa nail oldu. Bu baxımdan, elekton iqtisadiyyat təmsilçiləri olan qlobal rəqəmsal ticarət şirkətləri onlayn fəaliyyət göstərən işçi qəbulunu pandemiya dövründə də davam etdirdi.

2020-ci ildə dünyada rəqəmsal ticarət dövriyəsi kəskin şəkildə yüksəldi. Burada əsas iki faktor katalizatordur: kompaniyaların satışlarda onlayn tranzaksiyaların həcmini artırması və eyni zamanda, insanların yeni şəraitdə daha çox onlayn alış-verişə yönəlmələri. Dünyada elektron ticarət (e-commerce) istifadəçilərinin sayı ildən ilə 9.5% artmaqla COVID-19 pandemiyası dövründə 3.4 milyard nəfər olaraq qeydə alındı. Bu il həmin göstərici üzrə yüksəliş həcminin 10%-ə çatmaqla 3.8 milyard insanı əhatə etməsi, 2025-ci ilədək isə dünya üzrə veb ticarət iştirakçı və ya istifadəçi sayının 4.9 milyard əhali olması proqnozlaşdırılır.

Çin hazırda rəqəmsal sferada alıcı sayı etibarilə ölkələr arasında liderliyə malikdir (2021-ci il üzrə qlobal göstəricinin 33.3%-inə sahibdir / 792.5 milyon insan) və bu il ərzində qlobal dövriyənin 56.8%-ini təşkil etməklə onlayn ticarət satışlarından 2.779 trilyon dollar gəlir əldə edəcəkdir. Ümumiyyətlə, Çin ölkə daxilində pərakəndə satışların yarıdan çoxunu (52.1% elektron ticarət həcmi) rəqəmsal formada həyata keçirən ilk ölkə olmaqla tarixi hadisəyə imza atmış və fərqlənməyə nail olmuşdur. Bugün dünya elektron kommersiya bazarında ümumi tranzaksiyanın 42%-i Çində reallaşır. Maraqlıdır ki, on il əvvəl həmin göstərici bir faizdən də aşağı idi. Ölkədə ödənişlərin böyük hissəsinin həyata keçirildiyi ən populyar onlayn ödəmə platformalarından biri olan “Viçət Pey”-də (WeChat Pay) aylıq aktiv istifadəçi sayı hələ 2018-ci ildə bir milyarddan çox insanı ötmüşdü.

 

Onlayn ticarətin həcmində rəqəmsal alış-verişin bir növü olan mobil (m-commerce) və sosial kommersiya (s-commerce) göstəricilərinə də nəzər yetirmək bu istiqamətdə hansı gedişatın aparıcı olduğunu anlamağa imkan verir. Pandemiya ilə mübarizə tədbiri kimi ölkələrin tətbiq etdiyi karantin rejimində insanların sosial mediada sərf etdikləri vaxtın artması ilə paralel, sosial şəbəkələr vasitəsilə alış-verişlər həyata keçirilməsi vərdişlərinin gücləndiyi məlumdur. Burada da Çin digər ölkələri kəskin fərqlə qabaqlayır. Belə ki, 580 milyona yaxın sosial media, ümumilikdə isə, 738 milyonluq internet istifadəçi sayı ilə gün ərzində orta hesabla 2.7 saat onlayn vaxt keçirilməsi üzrə Çin yalnız Yaponiyadan geri qalır. Hər hansı sosial media istifadəçisi olan çinli gündəlik vaxtın iki saatdan çoxunu elə sosial şəbəkələrdə keçirir. Bu baxımdan, 2020-ci ilin sonuna aid statistikaya əsasən Çində həmin il 357.2 milyon sosial media alıcısı olması (sosial şəbəkə vasitəsilə alış-veriş həyata keçirən şəxslər) müəyyən olunub. Onlayn sosial kommersiya üzrə 2027-ci ilədək Çinin bazar həcminin ən az 103.3 milyard dollar olması gözlənilir. Bütün bu ağlasığmaz rəqəmlər nəzərə alındıqda, satış və xidmətlər sferası da daxil olmaqla dünyada onlayn iş proseslərinin gələcəyi haqqında hansı inkişaf səviyyəsinə nail olunacağı barədə təsəvvürlər formalaşdırmaq çətin olmur.

Aşağıdakı qrafikdə ödəniş üsulları ilə bağlı 2018-2022-ci illər üzrə mobil ödəmənin qlobal həcminin artım dinamikası göstərilib. Özlüyündə, getdikcə rəqəmsal imkanların artan formalarına dair (əsasən də alqı-satqı əməliyyatlarında) intensivləşən tendensiyanı müşahidə etmək olur ki, bununla həmçinin, insanların onlayn vərdişlərinin də dinamik inkişafı nəzərə çarpır. Xüsusən, COVID-19 pandemiyası dövründə bu xəttin kəskin davamlılığı aydın şəkildə hiss olunur.

 

2020-2021-ci illər ərzində biznes proseslərinin kənardan idarə olunmasında onlayn iclaslar, konfranslar və digər növ tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün geniş imkanlar təmin edən və bununla bağlı rəqəmsal həllər təklif edən məşhur platformaların da istifadə göstəricilərinin olduqca yüksəlməsi qeydə alındı. Bu hal, müvafiq tətbiq və proqramlar təqdim edən şirkətlərin qeyd edilən dövrdə gəlirlilik əldə etməsilə yanaşı, həm də pandemiya dövründə peşəkar proseslərin onlayn formada davamlılığının təmin edilməsinə lazımi şərait yaratdı.

 

QLOBAL MƏŞĞULLUQ VƏ YOXSULLUĞA TƏSİR

Mövzu üzrə vacib məqamlardan biri, pandemiyanın fəsadlarının kəskin şəkildə cərəyan etdiyi ölkələrdə kütləvi qapanma-karantin tədbirləri nəticəsində iş imkanından məhrum olan məşğul əhali qrupunun üzləşdiyi çətin vəziyyət və xeyli sayda iş yerlərinin bağlanması, insanların gəlirlərini itirməsidir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) iş mühitilə bağlı yeddinci buraxılış hesabatına əsasən, 2020-ci ildə əmək gəlirləri üzrə qlobal itki (dövlətlərin iqtisadi dəstək tədbirlərindən əvvəl) 8.3 faiz geriləmə ilə 3.7 trilyon dollar təşkil edib ki, bu rəqəm qlobal ümumdaxili məhsul (ÜDM) göstəricisinin 4.4%-nə ekvivalentlik təşkil edib. Aşağıdakı cədvəl gəlir qrupu, dünya və regionlar üzrə qruplaşdırılmış şəkildə 2020-ci ilin iş saatları itkisinə görə əmək gəlirlərinin itirilməsinin sosial-iqtisadi gəlir dəstək tədbirlərindən öncəki faiz göstəricilərini ehtiva edir: ötən il dünyada ümumi gəlir itkisi 8.3% qeydə alınıb.