Mövzu əsasında erməni kimliyinə gəldikdə, ümumi olaraq iki erməni kimliyi vardır: Ermənistan ermənisi və diaspora ermənisi. Erməni diasporası haqqında danışmamışdan əvvəl erməni kimliyini təşkil edən faktorlar və bunların  diasporada necə təzahür etdiyinə nəzər yetirdikdə yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi ümumi olaraq iki erməni kimliyinin olduğu görünür: Ermənistan ermənisi və diaspora ermənisi. Ümumiyyətlə müəyyən bir icmanın diaspora kimi müəyyənləşdirilməsi üçün üç meyar əsas götürülür.

 

• Birincisi, cəmiyyətin xəyali və ya əsl bir vətənə aid olması;
• İkincisi, cəmiyyətin yerləşdiyi  əsas coğrafiyadan ayrılması/parçalanması;
• Üçüncüsü, bölgənin hakim cəmiyyəti və hakim cəmiyyətin mədəniyyətində assimilyasiya olunmadan mövcud kimliklərinin qorunması.[1]

 

Bu baxımdan erməni icması üçün həm real, həm də xəyali bir vətən anlayışı var. Ermənistan Respublikası müxtəlif ölkələrdə yaşayan erməni icmaları üçün müstəqil və həqiqi bir vətən anlayışı yaradır və təmin edir. Ancaq vurğulanması lazım olan məqam ondan ibarətdir ki, diaspora erməniləri daha çox indiki vətənləri olan Ermənistanın əvəzinə xəyali vətənləri kimi Böyük Ermənistanın ideyasına diqqət yetirirlər və erməni kimliyini bu xəyali vətən anlayışı çərçivəsində yaratdıqları sosial gerçəkliyə görə qururlar.[2]

 

Osmanlı imperiyası dövründə tətbiq olunan “millət” sistemi və 1863-cü ildə Erməni Millətinin Əsasnaməsinin qüvvəyə minməsi nəticəsində İmperiya sərhədləri içərisində olan erməni icmasının rəsmi nümayəndəsi erməni kilsəsi olaraq qəbul edildi. Erməni kilsəsi həm kimlik, həm də sosial sahədə erməni icması üçün vacib yerə sahibdir.[3] Bu proses isə kilsəyə siyasi olaraq erməni kimliyi formalaşdırmaq üçün güc və səlahiyyət verdi.[4]

 

Tarixən erməni kilsəsi Osmanlı imperiyası daxilindəki bütün erməni üsyanlarında fəal iştirak etmiş və erməni icmasının siyasiləşməsində ən vacib katalizator rolunu oynamışdır. Kilsə erməni icmasının köç etdiyi ölkələrdə erməni şüurunun inkişafında ən güclü institusional quruluş olmuşdur.[5] Başqa sözlə, erməniliyin ən vacib əlaməti erməni kilsəsinə sədaqətdir... 

 

Birinci Dünya müharibəsindən sonra və Osmanlı imperiyasının dağılması ilə imperiya tərkibində məskunlaşan ermənilərin çoxu Livana köç etdi. Ermənilər Livandan əsasən Fransaya, daha sonra ABŞ-a köç etdilər.[6]

 

Hazırkı dövrdə erməni diasporasının ən fəal olduğu ölkələrdən biri ABŞ-da təxminən 900.000 erməni əhalisinə xidmət edən 182 ayrı kilsə və bu kilsələrə bağlı ümumilikdə 1222 fond var. ABŞ-da demək olar ki, bütün əyalətlərə səpələnmiş bu kilsələr əsasən California, Nyu York və Nyu Cersidə yerləşir. Kanadada təxminən 60.000 erməni əhalisinə xidmət edən 21 kilsə və kilsələrə bağlı (affiliated foundations) 390 fond, Livanda təqribən 120.000 erməni əhalisinə xidmət edən 77 erməni kilsəsi,  Fransada isə təxminən 750.000 erməni əhalisinə[7] xidmət edən 98 kilsə və kilsələrə bağlı 977 fond var. Adı çəkilən kilsələr Qriqorian, Katolik Erməni və Protestant Erməni Kilsələrinin ümumi sayına aiddir. Göründüyü kimi, erməni icmasının yerləşdiyi qonaq ölkələrdə erməni kilsələrinin və kilsəyə bağlı fondların sayı kifayət qədər çoxdur. Erməni kilsəsinin erməni milli kimliyinə təsirini nəzərə alaraq, erməni diasporasında erməni kimliyi ilə ev sahibi ölkənin kimliyi arasında bir sərhəd yaratma cəhdinin olduğu güman edilə bilər.

 

Livandakı erməni əhalisinin sayı təxminən 120.000 civarında olsa da, erməni diasporasının ən radikal qruplarından birini təşkil etməkdədir. Bunun səbəblərindən biri kimi ermənilərin Livana məcburi səbəblərdən gəlmələrini qeyd etmək olar. Məhz bu səbəbdən ermənilər Livanı immiqrasiya üçün ideal bir ölkə olaraq görməyiblər və könüllü olaraq burada qalmağa üstünlük verməyiblər. Buna digər səbəblərdən biri isə Fransa mandatı dövründə (1920-1946) Fransa tərəfindən həyata keçirilən siyasi proseslər nəticəsində ermənilərin Livanda istənməyən azlıq halına gəlməsi səbəb olub.[8]

 

Belə ki, Suriya və Livanda artan ərəb millətçiliyi səbəbindən çətin vəziyyətdə olan fransızlar Suriyanı və Livanı əllərində saxlamaq üçün erməniləri əhəmiyyətli bir dəstəkçi olaraq gördülər və bu məqsədlə 1916-cı ildə fransız-erməni legionlarını qurdular. Bu vəziyyət ərəb əhalisi arasında ermənilərə qarşı nifrətin yaranmasına səbəb oldu. Fransızların erməniləri gücləndirmək istiqamətində apardıqları siyasətin başqa bir təsiri Livanın demoqrafik quruluşunun pozulması kimi qiymətləndirildi.[9]

 

Livanda uzun illər davam edən etnik əsaslı vətəndaş müharibəsi və erməni icmasının bu müharibədə olması onsuz da digər etnik qruplarla münasibəti olmayan Livan ermənilərini daha da radikallaşdırdı və 1970-1980-ci illərdə “Asala” kimi təşkilatlarla həyata keçirilən erməni terrorizminin lokomotivinə çevirdi. Başqa sözlə, yaşadıqları ölkədə ayrılmaq (seperation) və ayrı-seçkilik (segregation) strategiyalarının digər ölkələrdə yaşayan erməni icmaları ilə müqayisədə Livandakı erməni icması üçün keçərli olduğu deyilə bilər.

 

 “Fransa erməniləri”, yoxsa “erməni əsilli fransızlar”

 

Qərbi Avropada ən böyük erməni cəmiyyəti məhz Frnasada yerləşir. Fransaya ermənilərin köçü əsasən XIX əsrin əvvəllərindən başlamışdır. Davam edən bu proses XX əsr boyu davamlı immiqrasiya sayəsində Fransada güclü erməni diasporası meydana gəlmişdir. Belə ki, Osmanlı imperiyasının dağılması, tarixi şəraitlə birlikdə digər proseslərin yaratdığı səbəblərdən minlərlə erməni Fransaya köç edib və 1920-1930-cu illər ərzində 50.000-60.000 arası erməni Fransada qaçqın statusu alıb.[10] Fransanın ermənilər üçün köç mərkəzi olmasının digər bir səbəbi isə Osmanlı imperiyasının fransız mədəniyyətindən çox təsirlənməsi və ermənilərin də əsasən Osmanlı hakimiyyəti altında yaşaması göstərilə bilər.

 

Qeyd edək ki, digər Avropa ölkələrinə və ABŞ-a immiqrasiya edənlərin də əsas hissəsi Fransadan köç etdiblər. Bu prosesdə Fransanın ermənilər üçün bir növ sığınacaq olduğunu nəzərə alsaq, bəzilərinin burada qaldıqları faktını da gözardı etməmək lazımdır. Bu proseslər erməni kimliyinin formalaşmasına, bu kimliklərin isə ermənilərə diaspora təşkilatları yaratmasına və son olaraq var olduqları ölkələrdə təsir imkanlarına sahib olmasına gətirib çıxarmışdır. Hazırda Fransada 750.000-ə yaxın erməninin yaşadığı güclü erməni icması var.

 

Fransızlarla ermənilər arasında tarixi əlaqələrin mövcud olması Osmanlı imperiyası dövründə də özünü göstərmişdir. Bundan əlavə, hər nə qədər tarixi həqiqətlərlə sübüt edilməsə də, ancaq yenə də ermənilərin özlərinin inandıqları öz tarixlərinə başqalarını da inandıra bilirlər. Belə ki, fransız cəmiyyətinin olduqca mühafizəkar sayıla bilən kəsminin yaşadığı Paris ətrafındakı bölgələrdə ermənilərə xristianlığı qəbul edən ilk millətlərdən biri olaraq əsrlər boyu şərqdə müsəlmanların hakimiyyəti altında yaşamaları səbəbindən “özlərini qurban verən fədakar millət” kimi simpatiya ilə yanaşıldığı da bir “fransız həqiqətidir”.

 

Ancaq diqqət edilməli digər məqam da ermənilərin Fransaya daha çox ticarət, iqtisadi və təhsil səbəblərindən köç etmələridir. Bunun səbəbi sözügedən köçün könüllü və daimi yaşamaq istəyi ilə edildiyi və ümumiyyətlə, Fransanın ermənilər tərəfindən xarici bir ölkə olaraq deyil, ikinci bir vətən olaraq qəbul edilməsidir.[11]

 

Qeyd edək ki, təkcə 100.000 çox erməninin yaşadığı Marseldə erməni adında 18 küçə və fəaliyyətdə olan 12 erməni kilsəsi var.  Həmçinin Marseldə də digər böyük şəhərlərdə olduğu kimi erməni dilində qəzet çap olunur və bir yerli erməni telekanalı fəaliyyət göstərir. Lyon şəhərində də təxminən 100 min erməni əsilli fransız məskunlaşmışdır. Şəhərdə erməni dilində iki radiostansiya fəaliyyət göstərir: “Radio Arménie” və “Radio-A” və erməni dilində “France-Arménie” jurnalı nəşr olunur. Bundan əlavə, kilsə və erməni dilində fəaliyyət göstərən məktəblər, fondlar, müxtəlif istiqmətli təşkilatalr və klublar və s. demək olar ki, bütün Fransa boyu fəaliyyət göstərir.

 

Buna görə də həm fransızlar, həm də ermənilər üçün akkulturasiya konsepsiyasının təbii dəyişkən dinamikasının müsbət istiqamətdə olduğunu söyləmək olar. Bu baxımdan vasitəçilik mövqeyindəki mədəni mühafizəkarlıq Fransadakı erməni icması üçün digər ölkələrə nisbətən daha azdır. Ermənilərin fransız cəmiyyəti ilə əlaqəsi və sözügedən cəmiyyətin institusional strukturlarında iştirakı digər ölkələrə (erməni icmasının sayca daha çox olduğu) nisbətən daha yüksəkdir. Kəmiyyət etibarilə ifadə etsək, Fransadakı erməni icmasının yalnız 2000-ə yaxın tələbəsi erməni məktəblərinə gedir.  Xüsusilə erməni gəncləri arasında erməni dilində danışa bilənlərin sayı olduqca azdır. Bu ildən-ilə azalır. Digər tərəfdən, ermənilik məsələsində fanatik sayılanların sayı 5000-20.000 arasındadır. Bundan əlavə, fransız elmində, mədəniyyətində, sənətində və siyasi həyatında çox sayda erməni var. Məsələn, keçmişdə Fransanın Xarici işlər naziri olaraq çalışan Patrik Deveciyan və məşhur fransız mədəniyyət xadimi Charles Anzavour erməni mənşəlidir.[12]

 

Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, Fransadakı erməni icması üçün assimilyasiya strategiyasının böyük ölçüdə qəbul edildiyini demək olar. Lakin təəccüblü amil ondan ibarətdir ki, hər nə qədər erməni icması fransızlaşsa da, Fransadakı erməni mədəniyyətini qorumaq və yaşatmaq üçün ermənilər tərəfindən çox fəal səy göstərilməkdədir.[13] Ermənilik məsələsində fanatiklərin sayının az olmasına baxmayaraq, bu, indiyədək Fransa ermənilərini erməni məsələsində siyasiləşdirməyə və səfərbər etməyə kifayət edib.

 

Başqa sözlə, Fransadakı erməni diasporasının özəyini (core) təşkil edən bu seqment çox aktiv bir diaspora mövqeyi nümayiş etdirir. Bu özək qrupun ən böyük qorxusu erməni gənclərinin fransız mədəniyyəti içində tamamilə asimilyasiya olmasıdır. Bu səbəbdən də ermənilərin Fransanın səlahiyyətli şəxsləri ilə çox yaxşı əlaqələri olan sosial-mədəni klubları, dini və xeyriyyə təşkilatları, dərnəkləri, media qurumları və hətta siyasi partiyaları var. Fransa daxilində bu təşkilatlar tərəfindən Qarabağ münaqşəsi ilə bağlı “Qondarma Qarabağ Respublikası” və türk düşmənçiliyi də daxil olmaqla, erməni dəyərləri daima tərənnüm edilir, xatırlanır və populyarlaşdırılır.

 

Həm yuxarıda qeyd edilənləri, həm də “Yaddaşın əsiri ermənilər” başlıqlı məqalədə vurğulananları nəzərə alaraq, dövlətin assimilyasiyaedici siyasəti nəticəsində Fransadakı ermənilərin “Fransa erməniləri” olmaqdan daha çox “erməni əsilli fransızlar”a çevrildiklərini qeyd etmək olar. “Yaddaşın əsiri ermənilər” başlıqlı məqalədə bunun əsas səbəbi olaraq Fransa Erməni Təşkilatlarının Koordinasiya Şurası - CCAF-da baş verən boşluqlar, erməni kilsəsinin öz birləşdirici rolunu yerinə yetirə bilməməsi və erməni ədəbiyyatının Chahan Chahnour, Nigoghos Sarafian, Zaré Vorpuni, Vasguen Chouchanian kimi əsas simalarını üzə çıxardan “Haraç” gündəlik qəzetin bağlanması kimi göstərlir.[14]

 

Başqa sözlə, erməni mədəniyyəti və kimliyi davamlı olaraq yaşadılmağa və canlı tutulmağa çalışılır. Bu baxımdan Fransa erməniləri assimilyasiya və inteqrasiya qütblərindən ibarət olan, assimilyasiya tərəfinə yaxın bir xətdə sayılırlar.  Erməni icması Fransanın xüsusilə mədəni və siyasi sahədə ictimai həyatda çox fəal iştirak edir. Mill dövlət konsepsiyasına əsaslanan kimlik anlayışının hakim olduğu Fransada qəbul edilmiş akkulturasiya strategiyasının assimilyasiya və inteqrasiya arasında olduğu, bu prosesdə assimilyasiya tərəfinin daha güclü olduğu məlumdur.

 

Milli kimliyin etnik və ya dini prinsiplər deyil, fərdi hüquqlar və vətəndaşlıq əsasında formalaşdırıldığı ABŞ-da erməni cəmiyyətinin Fransadakı qədər olmasa da güclü bir assimilyasiya tərəfi var. Fransada ermənilər hər nə qədər yaşadıqları ölkənin mədəniyyət konsepsiyasını əhatə edən proseslərin təsiri altında olub assimilyasiya olsalar da, digər ölkələrə gedən erməni diasporları üçün Fransanın ikinci vətən sayılması digər ölkələrlə müqayisədə hələ ki erməni icmasını narahat etmir. Bu baxımdan Türkiyədəki erməni icması bənzrərlik təşkil edir. Yevart Tomasyan Türkiyədəki erməniləri də diaspora və Ermənistan ermənilərindən daha fərqli görür və səbəb olaraq onların nəsillər boyu orada yaşadıqlarını göstərir. Onun sözlərinə görə, Türkiyədə erməni kimliyini formalaşdıran iki əsas faktor kilsə və məktəbdir ki, hər ikisində də ermənilər öz kimliklərini istədikləri kimi açıq yaşayır və bunu gizlətmir.[15]

 

Bu baxımdan, eyni coğrafiyadan və cəmiyyətdən dünyanın müxtəlif bölgələrinə dağılmış erməni diasporasının müəyyən kimlik xüsusiyyətlərini qoruduğu, eyni zamanda köç edən ölkələrin subyektiv şərtlərinə görə fərqli mədəniyyətlərin strategiyasını da qəbul etdiyi görünür. Belə ki, erməni diasporundan lazım gəldikdə xarici siyasətdə istifadə edilir. Necə ki, tarixən yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Fransa Livan və Suriyada bunu etmişdir.

 

Erməni kimliyinin formalaşmasında iki əsas faktor kilsə və məktəb əsas rol oynayır ki, hər ikisinin əsasında da ermənilər yaşadıqları ölkələrdə öz kimliklərini istədikləri kimi yaşayır və bunu gizlətməkdən çəkinmirlər. Ermənilər bir yerə köç etdikdə məktəbdən əvvəl birinci erməni kilsəsini inşa etdirirlər, çünki hər bir erməninin dini və bunun əsasında cəmiyyət, birlik ehtiyacı kilsədən başlayır. Kilsə erməni üçün dindən daha cöx mədəni və birlik ehtiyacı yaradır, çünki bu ermənilərin erməni olması üçün dini və daha sonra isə məktəb fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün vacibdir. Onların varlığı erməni kimliyinin birinci təminatçısıdr.  Akademik mənbələrə əsasən erməni kimliyi köçlər və tarixi proseslər, yaşadıqları cəmiyyətdə baş verən hadisələrin fonunda müəyyən təsirlərlə bir neçə faktor əsasında formalaşıb:

 

• ilk xristian dövlətinin sahibi kimi ermənilər;
• Postxristianlıq dövründə millətçi ermənilər;
• 1915-ci il “erməni soyqırımı”ndan sonra sürgündə olan ermənilərin “sürgün kimliyi”;
• Erməni millətçiliyi və “Böyük Ermənistan” xəyalı.[16]

 

Bu kimlik fərqləri ermənilərin diaspora fəaliyyətlərində də özünü göstərir və müəyyən zaman kəsimlərində bu kimliklərdən hər hansısa birinin daha aktiv rol oynadığını görə bilirik. Ermənilərin əsasən müsəlmanlar arasında yaşaması və onların xristian olaraq yaşadıqları cəmiyyətdə azlıq olmaqlarından irəli gələn səbəblər başlıca olaraq bu birlik duyğusunun formalaşmasına və bunun davam etdirilməsi ehtiyacından yaranan səbəblərdən diaspora fəaliyyətinin formalaşmasına təsir etmişdir. Bu dövrlər ərzində müəyyən erməni diaspora qrupları yaranmış və hər biri müəyyən sahələrdə ermənilərin ehtiyaclarını ödəməyə çalışmışdır. “Sürgün kimliyi” İkinci Dünya müharibəsindən sonra əsasən 1950-ci illərdən başlayaraq 1980-ci illərin ortalarına qədər daha çox qabardılaraq xristian kimliyi ilə birləşərək daha da güclənmişdir. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövr ərzində “sürgün kimliyi” əsasında aqressiv diaspora mövqeyi seçilmişdir. Bu baxımdan Türklərin “erməni soyqırımı” etməsinə olan inamın yaratdığı hərəkətverici qüvvə sayəsində həm siyasət, həm də terror aktları vasitəsilə Türkiyəyə qarşı təzyiqlər artırılmışdır ki, buna misal olaraq Türkiyə diplomatlarına qarşı təşkil edilən qətllər və “ASALA” terror qruplaşmasının çoxsaylı terror aktlarını göstərmək olar.

 

Hazırda erməni diasporasındakı aparıcı qüvvə isə son mərhələ olan erməni millətçiliyi və “Böyük Ermənistan” xəyali ideyasının olduğunu demək olar. “Böyük Ermənistan” xəyalı SSRİ-nin dağılması ilə siyasi müstəvidə yaranan boşluq və qeyri müəyyənlikdən istifadə imkanlarının ortaya çıxması ilə güclənmişdir. Erməni diasporasının fəaliyyətində erməni millətçiliyi daha qabarıq olsa da, bəzi diasporaların siyasi gündəliyində hələ də digər iki faktor da mühüm rol oynayır. Əlbətdə ki, erməni diasporası əsasən Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı yönəlmiş fəaliyyətilə son 30 ildə Dağlıq Qarabağ və ətrafyanı bölgələrə olan iddialar qismində, “dənizdən dənizə “Büyük Emənistan” xəyali ideyası” ilə qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın və erməni soyqırımının dünya dövlətləri tərəfindən tanınması üçün aparılan işlərdə də özünü göstərirmişdir. Son yüz ildə Fransanın ermənipərəst olduğu və ermənilərə dəstəyin real siyasət arenasında müəyyən səbəblərdən birinin və yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, digər səbəblərin də qaynağı Fransada, qeyri-rəsmi mənbələrə əsasən, 750.000-ə yaxın erməninin yaşamasını göstərmək olar.

 

Calouste Gulbenkian Fondu Erməni İcmaları Departamentinin direktoru Razmik Panossiyan erməni diasporasının öz tarixi etibarilə daha çox mərkəzləşməmiş bir qurum olduğunu vurğulayır. Sovet İttifaqı dövründə diasporanı idarə etmək və SSRİ-yə qarşı olmaması üçün aparılan yumşaq təbliğat nəticəsində diasporada 1970-ci illərdən sonra Sovet Ermənistanının bütün ermənilərin ortaq mərkəzi olduğu fikri formalaşmışdır. 1920 və 1930-cu illərdə Sovet Ermənistanına ən kəskin mövqedə duran Daşnak Partiyası belə 1980-ci illərdən Sovet Ermənistanını ermənilərin ortaq vətəni olaraq qəbul etmiş və 1990-cı illərdən bu vətənin əsas təmsilçiləri kimi ortaya çıxmağa cəhd etmişdilər.[17] Laurensa Ritter də öz məqaləsində diasporanın 1970-ci illərdən sonra təkamül edərək “1915-ci il soyqırımı” üzərində daha çox durmağa başladığını yazır. İsrailin II Dünya müharibəsində yəhudilərə qarşı olan soyqırımını dünya dövlətlərinə qəbul etdirməyə çalışması əsasən partizan (gerilla) müharibəsinin davamlı müşahidə edildiyi Livandakı ermənilər arasında da “1915 soyqırımını” “qlobal əlaqələrdən yararlanan siyasi bir tələbin silahı halına gətirməyə çalışan” bir tendensiya yaratdı.[18] Ermənistanda hər il keçirilən və diasporada yaşayan ermənilərin uşaqlarının Ermənistana gələrək öz vətənlərini tanımasını hədəfləyən “Ari Tun” (Geri dön) proqramı da bu tendensiyalardan biridir. Ermənistan Diaspora Nazirliyinin “Ari tun” proqramında məqsəd “tarixi vətənlə tanışlıq” adı altında xarici ölkələrdə yaşayan erməniləri daimi məskunlaşma üçün Ermənistana və qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”na cəlb etmək idi. 2010-cu ildən fəaliyyət başlayan bu proqram çərcivəsində indiyədək təqribən 8 min erməni gəncin “tarixi vətənə” gətirilməsinə baxmayaraq, onların yalnız cüzi hissəsi burada qalıb yaşamağa razı olmuşdur. [19] Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan ermənilərinin sovetdən miras qalmış ənənəyə sadiq qalaraq diaspora ermənilərini Ermənistan dövlətini öz vətənləri olaraq görməyə məcbur etməsi, diaspora ermənilərinin isə Ermənistanı bir ev kimi deyil, sadəcə “babalarının doğulduğu torpaqlar” kimi qəbul etməsidir. Əsas gətirilən arqument isə Ermənistanın SSRİ tərkibində qalması və artıq diasporada yaşayan ermənilərlə arasında çox az ortaq tərəflərin olmasıdır. Son illərdə Ermənistan və diaspora əlaqələri böyük bir inflasiya yaşayır. Əsas iddia hökumətin diasporanı marjinallaşdırdığı, onları ana vətənə maqnit kimi geri çəkə bilmədiyi və diasporanın isə ölkənin iqtisadi, siyasi, ictimai həyatına qarışmaq əvəzinə ondan uzaq durmağı üstün tutduğu üzərindədir. 2009-cu ildə imzalanan və sonradan ləğv edilən Ermənistan-Türkiyə protokolları dövründə də diaspora və hökumətin bir-birinə qarşı mövqedə durması əsas ayrılma nöqtələrindən biri olmuşdu. Ermənistan Diaspora Nazirliyi isə sovet mükafatlandırma sisteminin modelini mənimsəyərək ancaq medal paylama və tədbirlər təşkil etməkdən başqa bir iş görmür.[20]

 

Diaspora fəaliyyətinin əsas məqsədləri və effektivliyini “America and İsrael lobby” məqaləsi əsasında İsrail diasporası nümunəsində bu cür müqayisə etmək olar: “İsrailin etdiyi hər bir hərəkətə mənfi reaksiya verən bürokratlar güclü yəhudi reaksiyası ilə qarşı-qarşıya qalırlar”. Daha sonra məqalədə İsrail diasporasının gücünün “Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayan hər bir yəhudinin əliaçıqlıqla istənilən məsələyə vəsait ayırması” olduğu kimi göstərilir. Digər tərəfdən isə yəhudi diasporasının gördüyü əsas iş “Yaxın Şərqi ABŞ-a və ABŞ vətəndaşlarına İsrailin gözləri ilə göstərmək” kimi ifadə edilir.[21] Ermənistan diasporası isə öz növbəsində var olduqları ölkələrdə yerli əhalinin və siyasi qərarverici vəzifə və nüfuza sahib şəxslərin ermənilərin problemlərinə “ermənilərin özləri kimi” baxmağını təmin etməyə çalışır. ABŞ-da fəaliyyət göstərən ANCA təşkilatı və Armenian Caucus da bu istiqamətdə fəaliyyət göstərir.[22]

 

Ermənilərin sıx yaşadığı və effektiv olduğu ölkələrin sırasında olan Fransada təxminən 750.000 erməni əhali həm seçkilərdəki səs sayına, həm də var olan diaspora qrupları ilə Fransa siyasətinə müəyyən qədər yön verir və ya yön verməyə çalışır. Fransada yerləşən təşkilatlardan Ramkavar, Daşnaksütyun, Hınçak, Fransa Ermənilərinin Göy Xaçı, Fransa Erməni Fondları, Torpaq və Mədəniyyət Assosiasiyasını misal göstərmək olar.[23] Bu təşkilatların hər biri müəyyən bir sahə üzrə ixtisaslaşaraq diaspora fəaliyyətini davam etdirir. Bu fəaliyyət sadəcə ermənilərin yaşadıqları ölkə siyasətinə təsir etmək yönündə deyil, həm də Ermənistana ya da ermənilərə kömək funksiyasını da yerinə yetirir. Məsələn, Ramkavar liberal burjua erməniləri özündə birləşdirir, 22.000-dən çox üzvə sahibdir və 200 milyona yaxın büdcəyə malikdir. Əsasən, elm və təhsil sahələrində işlər görməyə çalışır. Digər tərəfdən, Fransa Ermənilərinin Göy Xaçı təşkilatı əsasən qadınlardan ibarətdir və Fransanın müxtəlif bölgələrində yaşlılara kömək edir, dil kursları keçir və bu kimi fəaliyyətlərdə iştirak edir. Fransa Erməni Fondları isə Ermənistanda sosial-iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşdırmağa dəstək olurlar.

 

Bu müxtəlif sahələrdə Ermənistanın siyasi maraqlarını Fransada təmin etməyə səy göstərən və ermənilərin digər fərdi və milli ehtiyaclarını təmin etməyə çalışan təşkilatlardan əlavə onların effektivliyini artıracaq Koordinasiya Şurası da fəaliyyət göstərir. 44 erməni diaspora təşkilatını birləşdirən Fransa Erməni Təşkilatlarının Koordinasiya Şurası (CCAF) diaspora qruplarının təşkilati fəaliyyətlərini və bir-biri ilə olan əlaqələrini birləşdirərək onların daha effektiv olmasına və siyasi proseslərə daha güclü təsir imkanlarına sahib olmasına şərait yaradır. Buna misal olaraq 2001-ci ildə aşağı partiyada “1915-ci il soyqırımı”nın tanınmasına nail olmuşdurlar. Daha sonra isə “1915-ci il soyqırımı”nı inkara görə cinayət məsuliyyətini 2006-cı ildə aşağı partiyada, 2012-ci ildə isə Senatda qəbul etdirmişdilər. Yalnız Konstitusiya Məhkəməsi bunu konstitusiyaya uyğun olmadığı üçün qəbul etmədiyinə görə dövlət səviyyəsində qəbul edilməmişdir. Həmçinin, 25 noyabr 2020-ci il tarixində Fransa Senatının üzvləri hökuməti artıq mövcud olmayan qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nı tanımağa çağırmış, bölgədə 1994-cü ildə mövcud olmuş sərhədləri qaytarmağı haqqında məsləhət xarakteri daşıyan qətnamə qəbul etmişdir. Bundan əlavə, sabiq Fransa prezidenti Fransua Olland 2017-ci ildə, hazırkı prezidend Emmanuel Makron isə 2019-cu ildə Fransa Erməni Təşkilatları Koordinasiya Şurasının ənənəvi şam yeməyinə qatılmışdılar.

 

Nəticə olaraq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, erməni kimliyi Ermənistan erməniləri və diaspora erməniləri olaraq iki hissəyə bölünür. Diaspora kimliyini yaradan əsas amillərdən erməni kilsəsi və erməni məktəbləri ilə yanaşı, ana vətənə qarşı olan həsrət hissi də vardır. Bu istiqamətdə  son illər boşluqların olduğu qeyd  edilərək, effektiv işləmək məsələsinə gəldikdə isə diaspora və dövlətin arasında heç də hər fəaliyyət, prosesin sinxron olmadığını və onların özlərinə məxsus fərqli öncəliklərinin olduğunu demək olar.

 

Məlum olduğu kimi diaspora sözü qədim yunan sözüdür, “metropoldan uzaqda yaşayan və bu əsas şəhərə bağlı müstəmləkətlər yaratmış insanlar” mənasını verir. Qədim Yunanıstanda diaspora ifadəsi şəhər dövlətlərində (metropolos) yaşayan əhalinin öz ana vətənlərini tərk edərək yeni koloniyalara köç etməsi mənasında işlədilirdi. Daha sonrakı dövrlərdə ifadənin daha geniş formada işədilməsi Babil sürgünü zamanı yəhudi qövmünün bütün dünyaya səpələnməsi zamanına təsadüf etdi. Vaxt keçdikcə bu konsepsiya siyasi, iqtisadi, mədəni və ya kimlik səbəblərindən hakim bir etnik toplumda yaşayan azlıq icmalarını göstərmək üçün istifadə olunur.

 

Erməni diasporası Ermənistan dövlətindən daha əvvəllər mövcud olduğundan erməni kimliyini diasporada itirməmək üçün səylər göstərir və dövləti olan bir millətin diasporas kimi deyil hələ də dövləti olmayan diasporaların xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir, Ermənistan dövlətinə  bağlı deyil. Bu məqamda qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan diaspora qurumları daha çox dövlətə bağlıdır. Çünki Azərbaycan diasporası, dövləti olan bir millətin diasporası kimi qurulub. Ümumilikdə, erməni kimliyini içərisində olduqları digər cəmiyyətlərdə də qoruyan erməni kilsəsi və erməni məktəblərinin varlığıdır ki, onların olmadığı yerdə kimlik anlayışı havaya sovrulur. Bu səbəbdən yuxarıda təfərrüatlı qeyd edilən məlumatlar əsasında erməni diasporu fəaliyyət göstərdiyi bütün olkələrdə kilsə və məktəbi təmin edir. Ən azından kilsə bu fəaliyyətin instusional davamı üçün vacib şərt və amildir.