Avropada etnik münaqişələr: identikliklərin qarşıdurması 

 

 

Dünya qloballaşmanın ortaya qoyduğu böhran kontekstində XXI əsrə mürəkkəb etnik problemlərlə birgə qədəm qoyub. Kütləvi miqrasiya axınları nəticəsində milli identikliyin itməsi qorxusu və təhlükəsi ölkələri öz milli xüsusiyyətlərinin saxlanılmasının yeni üsullarını axtarmağa sövq edib.

 

Tarixi təcrübə göstərir ki, etnik münaqişələr bir qayda olaraq, maddi və mənəvi resursların bölüşdürülməsinə nəzarət uğrunda gedən geosiyasi mübarizə olub [20] daima hakimiyyətin böhranı kontekstində baş verir. “Belə münaqişələr müxtəlif etnosların ayrı-ayrı nümayəndələri, sosial qruplar, habelə, iki və ya daha çox etnosun qarşıdurması kimi özünü büruzə verir” [4].

 

Etnik zəmində baş verən münaqişələri, adətən, "identikliklərin qarşıdurması" kimi də xarakterizə edirlər. Tədqiqatçıların fikrincə, etnik münaqişədə bir-birinə qarşı müxtəlif dünyagörüşünə, adət-ənənəyə, tarixi keçmişə, qan yaddaşına, psixologiya və özünüdərkə malik iki etnik qrup dayanır. Bununla yanaşı, onlar etiraf edirlər ki, təmiz etnik, dini, ərazi münaqişələrinə müasir dövrdə rast gəlinmir. İstənilən etnik münaqişənin gedişində etnik ziddiyyətlər siyasi, ərazi, dini problemlər və mübahisələrlə vəhdət təşkil edir [22].

 

Müasir dövrümüzdə etnik münaqişələrin əksəriyyəti yaşadığı dövlətin tərkibindən çıxmaq və həmin ərazidə öz dövlətini yaratmaq məqsədini qarşısına qoyan separatçı qüvvələr tərəfındən baş verir. Təcrübə göstərir ki, son illər dünyada yekun olaraq "antiseparatist konsensus" formalaşıb. Ölkələrin əksər çoxluğu öz razılıqları olmadan, milli azlıqların tərkibində olduğu dövlətdən ayrılması hüququnu tanımır. Bu isə о deməkdir ki, separatizm daxili silahlı toqquşmaların törədilməsi məqsədi kimi getdikcə öz cazibədarlığını itirir [21].

 

Rəsmi statistika "soyuq müharibə"nin süqutundan sonra Avrasiyada etnoərazi münaqişələrinin vüsət alması faktını təsdiqləyir. Belə ki, 1990-cı ildən başlayaraq, Avropada baş vermiş bütün nəhəng silahlı qarşıdurmalar ərazi problemləri ilə bağlı olmuşdur. 1994-cü ildə Yer kürəsində baş vermiş 31 iri münaqişədən 17-si ərazi münaqişəsindən yaranmışdır. Təkcə Sovet İttifaqının süqutu ərəfəsində SSRİ daxilində 76, bir ildən sonra isə 180 etnoərazi mübahisələri qeydə alınmış, 1996-cı ilədək onlardan 140-ı aktuallığını saxlamışdır. MDB-də etnoərazi ziddiyyətlərinin kökü sovet hökumətinin sərhədləri qayçılaması siyasətinə gedib çıxır. Respublikalar arasında sərhədlər 40 dəfədən artıq, muxtar respublikalar və vilayətlər arasında isə daha çox dəyişdirilmişdir [4]. Dünya Problemlərinin Tədqiqi  üzrə Stokholm Beynəlxalq İnstitutunun məlumatına görə isə, XX əsrin 90-cı illərinin ortalarında bütün planetdə hərbi münaqişələrin 70%-dən çoxu etnoslararası olub. Amerikalı konfliktoloqlar P.Vallensteyn və M.Sollenberqin araşdırmalarına görə, 1989-1994-cü illər ərzində qeydə alınmış 54 münaqişədən yalnız 4-ü ənənəvi dövlətlərarası münaqişə olmuş, bununla yanaşı, ikinci dərəcəli və orta səviyyəli münaqişələr əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Digər bir mənbəyə əsasən, 1990-1999-cu illər ərzində dünyanın 80 ölkəsində qeydə alınmış 118 münaqişədən yalnız 10-u dövlətlərarası müharibə olmuş, qalanı isə daxili siyasi müharibələrin bu və ya digər formalarında təzahür etmişdir [19].

 

Avropada etnik münaqişələrin xarakteri

 

Avropa əhalisinin etnik tərkibinin müxtəlifliyi müntəzəm surətdə müxtəlif xalqlar arasında münasibətlərdə problem, ziddiyyət, gərginlik və münaqişələr doğurur. Bu münaqişələr bəzən sürəkli xarakter daşıyır və artıq bir neçə onillik və ya hətta yüzilliklər davam edir (Şimali İrlandiyada katolik irlandlarla olster protestantlar; Belçikada flamandlarla vallonlar arasındakı münaqişələr kimi). Yaxud bəzi münaqişələr 10-15 il sonra ağır nəticələrlə sona çatır (keçmiş Yuqoslaviya ərazisindəki münaqişələr kimi). Buna görə də sosial elmlər, xüsusilə sosial coğrafiya sahəsində etnik münaqişələr problemi tədqiqatların ən mühüm və aktual sahələrindən birinə çevrilib.

Elmi ədəbiyyatda etnik münaqişələrin təsnifatının bir neçə tipi mövcuddur. Onlardan bəziləri A.P.Sadoxinin "Etnologiya" kitabında verilib [22]. 

 

            Cədvəl  1. Avropadakı etnik münaqişələrin kompleks təsnifatı

 

Seperatizmin coğrafi tipləri	Münaqişə tərəflərinin hərəkət xarakterinə görə	Nəticələrinə görə
		Dövlətlərin siyasi quruluşunda dəyişikliklərə səbəb olub	Dövlətlərin parçalanmasına gətirib çıxarıb
Qərbi Avropa	Qeyri-zorakılıq	Belçika, Kataloniya, Farer adaları, Şotlandiya	-
	Qeyri-zorakılıq	Şimali İrlandiya, Basklar ölkəsi, Korsika
Şərqi Avropa	Qeyri-zorakılıq	-	Keçmiş Yuqoslaviya

 

Avropa dövlətlərinin siyasi quruluşunun tədricən dəyişməsinə gətirib çıxaran, lakin qeyri-zorakı yolla həyata keçirilən aşağıdakı əsas münaqişələr baş vermişdir:

 

• Belçikada vallonlar və flamandlar arasında münaqişə;
• Katalonlarla İspaniya hökuməti arasında münaqişə;
• Farerlilər və Danimarka hökuməti arasında münaqişə;
• Şotlandlarla Böyük Britaniya hökuməti arasında münaqişə və s.

 

Avropada etnik münaqişələrin tarixinə “Katalonlarla İspaniya hökuməti arasında münaqişə” nümunəsində  nəzər yetirək.

 

 

1714-cü ildə V Filip tərəfindən İspaniyaya hüquqi cəhətdən tam birləşdirilən Kataloniya (bundan öncə Kataloniya Araqon krallığının tərkibində olub) dəfələrlə Madridin asılılığından qurtulmaq istəyib. İlk dəfə 1871-ci ildə həyata keçirilən cəhdlər İspaniya dövlətinin səyləri ilə yatırılıb. İspaniyada 30-cu illərdə tüğyan edən vətəndaş müharibəsi zamanı Kataloniya bir daha müstəqilliyini elan etmək istəsə də, sonradan hakimiyyətə gələn general Frankonun qoşunları ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin edə bilib.

 

İspaniya Franko rejimindən qurtulub demokratik sistemi tətbiq etdikdən sonra etnik bölgələrə geniş hüquqlar verildi. İspaniya formal olaraq unitar dövlət sayılsa da, onun tərkibində qalan bölgələr geniş muxtar hüquqlara malikdirlər.

 

Son illərdəki siyasi proseslər isə katalonların müstəqilliyə ən çox yaxınlaşdığı dövrə təsadüf edir. Artıq 10 ildir ki, katalonlar müxtəlif referendumlar və rəy sorğuları keçirərək rəsmən müstəqillik tələb edirlər. Müstəqillik tələbi artıq rəsmi səviyyədə səsləndirilir.

 

İspaniyanın mərkəzi hökuməti isə katalonların bu addımını rəsmən təxribat olaraq qiymətləndirir. Baş nazir Mariano Rahoy Kataloniya hökumətinin müstəqillik yolunda hazırladıqları “yol xəritəsi”nə sərt reaksiya göstərib.

 

Kataloniyada 2017-ci  ilin oktyabrın  1-də keçirilmiş müstəqillik referendumundan sonra bölgənin müstəqillik bildirişi deputatlar tərəfindən imzalanmış, lakin müstəqillik elan edilməmişdi. Sonra Hökumət Kataloniyanın müstəqillik elan edib-etməməsi barədə 5 gün müddətində açıqlama tələb etmiş, lakin heç bir cavab verilməmişdi. İspaniya hökuməti Kataloniya Muxtar Vilayətinin ləğv edilməsi,  Konstitusiyanın 155-ci maddəsinin qüvvəyə minməsi barədə qərar qəbul etmişdi [1].  

 

 

2019-cu ilin oktyabr ayının ortalarında Kataloniya küçələrini yenidən etiraz aksiyaları bürüyüb. Aksiyalar 2017-ci ildə Kataloniyada keçirilən referendumu təşkil edən şəxslərə ağır cəzaların verilməsinə görə başlayıb. Qeyd edək ki, İspaniya Ali Məhkəməsi Kataloniyada qanunsuz referendumun keçirilməsinə görə 12 siyasətçi barəsində həbs qərarı çıxarıb.

 

Beləliklə, İspaniya hökuməti ölkənin bütövlüyündən əsla vaz keçməyəcəyini bəyan edir. Lakin bölgəyə əlavə geniş hüquqların verilməsini istisna etmir. Görünən odur ki, bu münaqişə hələ uzun illər davam edəcək.

 

Avropada etnik muxtariyyətlər

 

Avropada münaqişələrin bir çoxu sonda etnik muxtariyyətlərin yaranmasına gətirib çıxarıb [3]. Avropa ərazisində öz daxili icma qanunları ilə yaşayan muxtariyyətlər XVI əsrdən bəri mövcud olsa da (Katolik ərazilərdə protestantlar və əksinə, xristian ərazilərdə yəhudilər, müsəlman ərazilərdə xristian və yəhudilər), bunlar əsasən dini-mədəni muxtariyyətlər idilər. Müasir anlamda etnik azlıqların öz müqqədəratını təyinetmə hüququnu özündə ehtiva edən ilk müxtariyyətlər isə I Dünya müharibəsindən sonra yaradılıb. 1921-ci ildə Millətlər Liqasının səyləri ilə yaradılmış Aland muxtariyyəti Avropada ilk etnik-ərazi muxtariyyəti hesab edilir.  Lakin bu dövrdə kiçik azlıqların öz huquqlarını tələb etməsi Avropadakı hakim “milli dövlət” anlayışına zidd hesab edildiyindən bu tendensiya elə də çox yayılmayıb. Muxtariyyətlərin əsasında duran etnik azlıqların öz müqəddəratlarını təyin etməsi hüququ nisbətən sonra, II Dünya müharibəsindən sonra qəbul edilmiş BMT nizamnaməsi, eləcə də Vətəndaş və Siyasi Hüquq və Azadlıqlar haqqında Beynəlxalq Paktla (1966) tanınıb. II Dünya müharibəsinin başa çatması ilə keçmiş müstəmləkələrin müstəqilliklərini əldə etməsi dalğası bir çox kiçik etnik azlıqların öz hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxması ilə nəticələnib və yeni muxtariyyətlər ortaya çıxıb. 1948-ci ildə İtaliyada etnik əsasda Sardiniya, Cənubi Tirol, Aosta Vadisi muxtariyyət əldə edib, Friuli-Venesiya Gliulia vilayətinə isə 1963-cü ildə muxtariyyət statusu verilib. 1948-ci ildə həmçinin Danimarkada Farer adalarının muxtar statusu təsdiqlənib. 1970-ci illərdən başlayaraq Avropa ölkələrində avrointeqrasiya prosesinin təsiri fonunda "milli dövlət" anlayışının zəifləməyə başlaması, bəzi ölkələrdəki demokratikləşmə dalğası (İspaniya və Portuqaliya), desentralizasiya və federallaşma meyilləri (İspaniya, İtaliya, Fransa, Böyük Britaniya) regiondakı muxtariyyətlərin sayını artırıb. 1973-cü ildə Belçikadakı alman icması muxtariyyət statusu əldə edib. 1976-cı ildə Portuqaliyada Azor və Madeyra adaları muxtar ərazilərə çevrilib. İspaniyada Franko rejimindən sonra qəbul edilmiş 1978-ci il konstitusiyası ilə milli azlıqların muxtariyyət hüquqları rəsmən tanınıb, Kataloniya və Basklar ölkəsinə muxtariyyət verilib. 1979-cu ildə Danimarkada Qrenlandiya muxtariyyət statusu alıb. Avropda yaradılmış son muxtariyyət kimi isə 2003-cü ildə bu statusu əldə etmiş Fransanın Korsika adasını qeyd etmək olar [3].

 

 

Cədvəl 2. Avropadakı etnik-ərazi muxtariyyətlərinə dair ümumi statistik məlumatlar [3]:

 

Ölkə		Muxtariyyət		Verilmə tarixi	Ərazisi (km2)	Əhali sayı	Əhalinin etnik tərkibi	Muxtariyyətin verilmə üsulu
1	Finlandiya	1	Aland	1921	6.784	26.771  (2005)	isveçlilər: 90,2%, finlər: 5%	Millətlər Liqasının qərarı və bu qərara əsasən Finlandiya parlamentinin “Muxtariyyət Aktı” ilə
2	İtaliya	2	Sardiniya	1948	24.090	1.675.000 (2011)	sardiniyalılar və italyanlar	İtaliya parlamentinin qərarı ilə
		3	Aosta Vadisi	1948	3.263	128.000 (2011)	fransızlar və italyanlar	İtaliya parlamentinin qərarı ilə
		4	Cənubi  Tirol	1948-1992	7.400	500.080 (2009)	almanlar: 69,15%, italyanlar 26,47%, ladinlər: 4,37%	1948-ci il İtaliya parlamentinin qərarı ilə və ardınca uzun illər davam edən mübarizə, terror aktları və danışıqlardan sonra 1992-cı ildə mərkəzlə subyekti təmsil edən siyasi partiyalar arasında razılaşdırılmış Cənubi Tirolun yekun statusu ilə
		5	Friuli-Venesiya  Gliulia	1963	7.858	123.500	friulinlər, slovenlər, italyanlar	İtaliya parlamentinin qərarı ilə
3	Danimarka	6	Farer adaları	1948	1.399	44.228 (2004)	farerlilər: 91,7% danimarkalılar: 5,8% Qrenlandiyalılar 0,3%	Adada keçirilmiş konsultativ xarakterli referendumun müstəqilliyi dəstəkləməsindən sonra “Daxili idaçəçilik aktı” ilə
		7	Qrenlandiya	1979	2.166.086	56,375 (2005)	inuit: 89% danimarkalılar: 11%	30 ilə yaxın davam edən siyasi mübarizədən sonra Danimarka parlamentinin qəbul etdiyi “Daxili idarəçilik statusu” haqqında Aktın  Qrenlandiya əhalisi tərəfindən referendumla qəbul edilməsi ilə
4	Belçika	8	Alman icması	1973	894	75.220 (2010)	almanlar və belçilakılar	Belçikanın dövlət quruluşunda islahatlar barəsindəki konstitusiya dəyişiklikləri ilə
5	Portuqaliya	9	Azor	1976	2.333	247.000 (2012)	azorlular və portuqaliyalılar	Portuqaliyada diktaturanın devrilməsindən sonra qəbul edilən 1976-cı il Konstitusiyası ilə
		10	Madeyra	1976	801	265 000 (2011)	madeyralılar və portuqaliyalılar	Portuqaliyada diktaturanın devrilməsindən sonra qəbul edilən 1976-cı il Konstitusiyası ilə
6	İspaniya	11	Kataloniya	1979	32.114	7.248.300 (2009)	ispanlar: 45,92% kataloniyalılar: 35,54%	Franko diktaturasından sonra 1979-cu ildə İspaniya parlamentinin qərarı və qərarın yerli referendumla təsdiqlənməsi ilə
		12	Basklar ölkəsi	1979	7.234	2.124.846 (2005)	basklar: 48,4% ispanlar və digərləri: 51,5%	Franko diktaturasından sonra 1979-cu ildə İspaniya parlamentinin qərarı və qərarın yerli referendumla təsdiqlənməsi ilə.
7	Böyük Britaniya	13	Şimali İrlandiya	1921-1998	13.843	1.789.000 (2011)	protestant: 53,1% katolik: 43,8%	1921-ci ildə Britaniya parlamentində “İrlandiya Hökuməti Aktı”nın qəbul edilməsi ilə başlanan proses 1998-ci ildə İrandiya Respublikası, Britaniya və Şimali İrlandiya arasında imzalanmış razılaşma ilə sona çatmışdır.
8	Fransa	14	Korsika	2003	8.680	302.000 (2008)	Korsikalılar: 65%, fransızlar və digərləri: 45%	Hökumətin təklif etdiyi statusun yerli referendum yolu ilə təsdiqlənməsi ilə.

 

Və sonda

 

Sual yaranır: “Niyə bütün bunlar insanların açıq sərhədlərin bütün üstünlüklərindən, «bonus»larından kifayət qədər çoxdan və məmnuniyyətlə istifadə etməyə başladığı... Avropada yaşanır? Onların rahat yaşaması üçün nə çatmır?” [2].

 

Biz yuxarıda etnik münaqişə və etnik muxtariyyətlərin Kataloniya nümunəsinə elə-belə toxunmadıq. Çünki son illər bu məsələ ilə bağlı yaşananlar və Puçdemonun davranışları bir daha göstərdi ki, Kataloniya hökuməti İspaniyadan ayrılacaqları təqdirdə onları nələrin gözlədiyini, hansı iqtisadi itkilərlə üzləşəcəklərini yaxşı bilirdilər.

 

Bu kontekstdə diqqəti özünə sərf etdikdə kar, kor olan Avropanın “burnunun ucunda” - Cənubi Qafqazda milli sərhədlərin toxunulmazlığı uğrunda Azərbaycanın illərdir davam edən  mübarizəsinə - beynəlxalq ictimaiyyətin Ermənistanın Azərbaycan ərazisinin 20%-ni işğalına göz yummasına yönəltmək istərdik. Rəsmi Bakı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunmasının vacibliyi haqqında BMT, Aİ və digər ali qurumların bəyanatlarını çox eşidib. Lakin, təəssüf ki, “heç kəs məşhur “müqəddəratı təyinetmə” adı altında pərdələnmiş erməni separatçılarını cəzalandırmaq istəmir” [2].

 

Azərbaycan təkcə Kataloniya deyil, digər etnik münaqişələrin hər bir ölkənin qanunları və Konstitusiyası əsasında dinc yolla həllinin tərəfdarı olduğunu dəfələrlə bəyan edib. Münaqişənin  həlli variantı kimi muxtariyyət statusuna gəldikdə isə, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev açıqlamalarında bir fikrin üzərində xüsusi dayanır ki, Dağlıq Qarabağa dünyada mövcud olan istənilən muxtariyyət statusu verilə bilər.

---

Ədəbiyyat Siyahısı:

 

[1] Avropada yeni münaqişə ocağı: Kataloniya İspaniyadan ayrılmaq istəyir. /23.05.2017/ https://musavat.com/news/avropada-yeni-munaqise-ocagi-kataloniya-ispaniyadan-ayrilmaq-isteyir_440641.html

[2]  Xalturina İ. Kataloniya tamaşası. /15.10.2017/ - http://regionplus.az/az/articles/view/6350

[3]  Qəribov A. “Avropadakı etnik muxtariyyət modellərinin təhlili"nə dair arayış.

[4]  Nəcəfov Z. XXI əsrdə etnik münaqişələrin geosiyasi xüsusiyyətləri. /17 oktyabr 2018/ - http://newtimes.az/az/processestrends/5867/

[5] Act on the Autonomy of Aland. - https://peacemaker.un.org/finlandsweden-autonomyaland93

[6]  Antoni Castells. CATALONIA AND SPAIN: POLITICAL AND FISCAL CONFLICT. ARPoS | « Pôle Sud » 2014/1 n° 40 | pages 59 à 80.

[7] AUTONOMY OF MADEIRA. - http://www.visitmadeira.pt/en-gb/madeira/history/autonomy-of-madeira

[8] Balázs Gyimesi. South Tyrol: a model for autonomous regions? / 20 March 2018 / - http://www.nouvelle-europe.eu/en/south-tyrol-model-autonomous-regions

[9] Barkawi, Tarak. "On the pedagogy of Small Wars". International Affairs, Vol. 80, No. 1, Jan 04, pp. 19-37

[10]  European Strategic Autonomy. Actors, Issues, Conflicts of Interests. SWP Research Paper 2019/RP 04, March 2019, 39p.

[11] Eve Hepburn. Sardinian autonomy in the Mediterranean. In book: Using Europe: Territorial Party Strategies in a Multi-level System, pp.143-185

[12] Federico Podestà. The economic impact of the Friuli-Venezia Giulia autonomy: a synthetic control analysis of asymmetric Italian federalism. //  The Annals of Regional Science, Springer; Western Regional Science Association, vol. 58(1), pages 21-37, January, 2017- https://link.springer.com/article/10.1007/s00168-016-0779-0

[13] From Corsica to Scotland: Autonomy in Europe as the Progressive Alternative. - https://www.greeneuropeanjournal.eu/from-corsica-to-scotland-autonomy-in-europe-as-the-progressive-alternative/

[14] Gestur Hovgaard and Maria Ackrén.  Autonomy in Denmark: Greenland and the Faroe Islands. Publication date: 12/2017. - https://www.cidob.org/en/articulos/monografias/secession_and_counter_secession/autonomy_in_denmark_greenland_and_the_faroe_islands

[15] HISTORY OF THE NORTHERN IRELAND CONFLICT. - https://www.history.co.uk/history-of-the-northern-ireland-conflict

[16] Jack D. Street. The Independence of Savoy and Autonomy of the Valle D'Aosta. // The French Review. Vol. 71, No. 3 (Feb., 1998), pp. 396-404

 [17] Research for REGI Committee: The economic, social and territorial situation of the Azores (Portugal). - http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2017/601971/IPOL_BRI(2017)601971_EN.pdf

[18] The Basque Country: Spain's effective but expensive antidote to secession. - https://www.reuters.com/article/us-spain-politics-catalonia-basques-anal/the-basque-country-spains-effective-but-expensive-antidote-to-secession-idUSKBN1CE2G6

[19] Аклаев A.P. Этнополитическая конфликтология: Анализ и менеджмент: Учеб. Пособие. М.: Дело, 2005

[20] Кулагин В.М. Международная безопасность. Учеб.пособие для вузов. Мос­ква. Аспект Пресс, 2006.

[21] Малышева Д. Конфликты на юге СНГ и на Ближнем и Среднем Востоке, (срав­нительный анализ) Мировая экономика и международные отношения, 1995, №105, c.36-37

[22] Садохин А.П. Этнология. - Калуга.: КГПУ им. Циолковского, 1999.