Dollar erası başa çatır mı?!

Pandemiya və Ukraynadakı müharibənin səbəb olduğu iqtisadi sarsıntı dolların aparıcı ehtiyat valyutası kimi statusu ilə bağlı narahatlıqları yenidən gündəmə gətirdi. Çin, Hindistan və Rusiyanın qeyri-dollar nominalında neft alışını həyata keçirməsi dolların dünyanın ehtiyat valyutası kimi günlərinin sona çatmasına dair fərziyyələrə səbəb oldu.  2008-ci il maliyyə böhranından sonra dolların aktuallığı ilə bağlı bədbin proqnozlar özünü doğrultmasa da, bəzi iqtisadçılar indi digər ölkələrin de-dollarizasiya etmək üçün daha çox stimula  malik olduğu qənaətindədirlər.

Açar sözlər: Ehtiyat valyuta, xarici aktiv, Bretton Woods, petrodollar, de-dollarizasiya, regional valyuta.

Ehtiyat valyuta nədir?

Ehtiyat valyuta ölkənin mərkəzi bank və ya xəzinədarlığının rəsmi ehtiyat kimi saxladığı xarici valyutadır. Bu xarici valyutanı saxlamağın əsas motivləri iqtisadi şoklara hazırlıq məqsədilə “sığorta yastığı”nın formalaşdırılması, məhsul və xidmət idxalını qarşılamaq, xarici borcları ödəmək və valyuta bazarında sabitliyi təmin etməkdir. Məsələn, qızıl və neft kimi aparıcı əmtəələrin böyük bir hissəsi uzunmüddət ehtiyat valyuta ilə qiymətləndirildiyindən, digər ölkələr bu əmtəələri idxal etmək üçün mütləq xarici valyutaya sahib olmalıdırlar. Yaxud da, ölkələrin öz valyutalarında borc pul götürə bilmədiklərini də qeyd edə bilərik ki, eynilə böhranlı vəziyyətlərdə olduğu kimi bu situasiyada da bir miqdar xarici valyutanın olması tələbolunandır. Valyuta bazarını tarazlamaq və milli pulun xarici dəyərini (məzənnəsini) sabitləmək üçün də ölkənin mərkəzi bankı açıq bazarda xarici valyutanın alış-satışını həyata keçirə bilər. Hansı ki bu məqam da əksər ölkələrin dayanıqlı valyuta ehtiyatlarına sahib olmaq meyillərini gücləndirən amillərdəndir.

Beynəlxalq valyuta sisteminin monitorinqinə cavabdeh olan Beynəlxalq Valyuta Fondu səkkiz əsas valyutanı ehtiyat valyuta kimi tanıyır. Bunlara Avro, Avstraliya dolları, Britaniya funt sterlinqi, Kanada dolları, Çin yuanı, Yapon yeni, İsveçrə frankı və ABŞ dolları aiddir. Son təsnifata görə, qlobal valyuta ehtiyatlarının 59 faizini təşkil edən ABŞ dolları ən çox saxlanılan xarici valyuta qismində çıxış edir.

Niyə ABŞ dolları qlobal ehtiyat valyutasıdır?

Dünyanın dövriyyədə olan 180 qanuni valyuta növündən cəmi biri olmasına baxmayaraq, bu valyutaların əhəmiyyətli hissəsi yalnız öz ölkələrində istifadə olunduğu üçün dollar onlardan üstündür. Dolların transsərhəd valyuta olmasının əsas səbəbi isə ayrı-ayrı ölkələrin mərkəzi banklarının ehtiyat aktiv qismində daha çox ABŞ dollarına üstünlük verməsindədir. Bu da yalnız Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatının dünyanın ən nəhəng iqtisadiyyatı olması ilə izah olunmur. Əslində bu aktivlər ABŞ xəzinədarlığının kəsrini ödəməsi üçün buraxdığı qiymətli kağızlardan ibarətdir. Çünki ölkələrin saxladığı “dollar”lar  heç də üzərində ABŞ prezidentlərinin şəkili olan və Federal Ehtiyatlar Sistemi (ABŞ Mərkəzi Bankı) tərəfindən çap olunan kağızlar deyil.  Bu kağızların digər ölkələr tərəfindən xarici aktiv qismində saxlamasına təminat yaradan özəlliklər isə aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Emissiya edən ölkənin siyasi sisteminin sabitliyi.
2. İqtisadiyyatın ölçü və perspektivləri.
3. Qlobal inteqrasiya.
4. Şəffaf və açıq sistem.
5. Etibarlı hüquq sistemi.
6. Suveren borcunun keyfiyyəti.
7. Ehtiyat valyuta ilə bağlı xərcləri ödəmək qabiliyyəti.
8. Maliyyə bazarlarının ölçüsü, dərinliyi və likvidliyi.

Bütün bunlarla yanaşı, dolların qlobal dominatlığını şərtləndirən digər mühim məqam ABŞ-ın xəzinədarlıqda olduğu kimi xarici ticarətdə də kəsir verməsidir.

 

Ticarət kəsrinin dolların dominatlığına şərait yaratması olduqca sadə mühasibatlıq balansı ilə ifadə oluna bilər. Çünki ABŞ daxili bazara məhsul gətirmək üçün xaricə mütləq nəsə verməlidir. Bu əvvəllər, “Qızıl standartı” dönəmində ABŞ xəzinəsinin saxladığı qızıla müqabil idi. İndiki halda idxalı qarşılamaq üçün hər dəfə valyuta çapı dolların ucuzlaşıb, əsassız dəyərdən düşməsinə səbəb ola bilər ki məhz ABŞ onun əvəzində tədarükçü ölkələrə qiymətli kağızlarını vermiş olur. Profisitlə çıxış edən iqtisadiyyatlar isə zəif istehlak və yuxarı yığımlarını kompensasiya etmək üçün ABŞ dollarına üstünlük verirlər. Bunun ən bariz nümunəsi isə hazırda Çindir. Baxmayaraq ki, bu iki ölkə arasında bir müddətdir ki gərginlik baş verir, ancaq son 20 ildə Çinin ABŞ-a ixracı həm də dolların qlobal üstünlüyünə şərait yaradıb. Bir sözlə, dolları dominat saxlayan əsas vasitə ABŞ-ın uzun illər xaricdə (bir hissəsi Çində) saxladığı xarici aktivləri olmuşdur.

ABŞ dollarını qlobal ehtiyat valyutaya aparan yol.

Dolların qlobal valyuta olmasının ilk illərinə dair vahid konsensus mövcud deyil. Bəziləri iddia edir ki, bu dolların 1920-ci illərdə ingilis funtunu kölgədə qoyduğu dövrdə olmuşdur. Bir qrup isə, dolların ilk gerçək ehtiyat valyuta olduğunu müdafiə edirlər. Bütün arqumentlər çərçivəsində dolların qlobal yüksəlişində ilk vacib töhfə kimi II Dünya Müharibəsindən sonra 44 ölkənin imzaladığı, BVF və Dünya Bankı kimi qurumların təsis edilməsini şərtləndirən “Bretton Woods” (1944) razılaşması hesab olunmaqdadır. Keynsin vahid dünya mərkəzi bankı və pulunun yaradılmasını təklif etdiyi bir dönəmdə, saziş dolların dominant iqtisadi gücə çevrildiyini, daha sonra qızıla bağlandığını və digər valyuta məzənnələrinin dollara indekslənməsini əhatə edirdi.

Müharibədən sonrakı bərpa və ticarətin liberallaşdırılması Avropa, Yaponiya və inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlarda sürətli genişlənməyə təkan verdi və bir çox ölkələr kapitala nəzarəti yüngülləşdirdi. Lakin 1960-cı illərdə sosial və hərbi (Vyetnam müharibəsi) xərclərə səbəb olan ABŞ-ın ekspansioner fiskal və pul siyasəti son nəticədə sistemi dayanıqsız etdi. ABŞ-ın xərcləri maliyyələşdirmək üçün daha çox pul çap etməsi nəhayət 1970-ci illərin əvvəllərində dollar-qızıl konvertasiyasını dayandırdı və bir çox ölkələr üzən məzənnəyə keçdi. 70-ci illərdən etibarən ABŞ dolları xəzinənin buraxdığı qiymətli kağzılarla dəstəklənməyə başladı. Həmçinin, 1973-cü ildə OPEC və ABŞ arasında neftin yalnız dollarla ticarətinə dair razılaşmanın qüvvəyə minməsi “petrodollar” sisteminin yaradılması ilə dolları əsas qlobal ehtiyat valyutaya çevirdi. Qlobal ticarət və maliyyə əməliyyatlarında dollardan istifadəni şərtləndirən bu sazişdən əlavə, son illərə qədər “SWIFT” kimi maliyyə kanalından işləyişi də dolların hegomon rolunu daha da gücləndirmiş oldu.

Dolların gələcək taleyi – alternativlər var mı?

Əslində dollara alternativlərin tapılmasına dair müzakirələr indinin mövzusu deyil. Beynəlxalq ticarəti dollar və Amerikanın pul siyasətindən ayırmaq, o cümlədən “domino effekti” yaradan tənəzülləri yüngülləşdirmək üçün ilk belə təklif Con Meynard Keyns tərəfindən irəli sürülmüş “Bankor” sistemi idi. Ticarət vahidi kimi “Bankor”-dan istifadə edilməklə, klirinqin təkmil forması kimi fəaliyyət göstərəcək bu sistemdə hər bir ölkə tədiyyə balansında kəsirin yaranmasının qarşısını alacaq məhdud kredit xətti almalı, lakin hər bir ölkə Klirinq İttifaqına artıq bankor köçürmək məcburiyyətində qalaraq profisit əldə etməkdən çəkinməli idi. Ancaq, dünya ölkələri arasında ona kimin nəzarət edəcəyinə dair fikir ayrılıqları “Bankor” sisteminin işə düşməsini əngəllədi.

İkinci alternativ isə Hayekin təklif etdiyi “özəl valyutalar” sisteminə keçid idi. “Pulun dövlətsizləşdirilməsi” kitabında fiat valyutanın ləğvini irəli sürən avstriyalı iqtisadçı hər hansısa valyutaya özəl əmtəə kimi baxmağı, onun etibarlılığı və alıcılıq qabiliyyətinin bazarda formalaşacağını bildirirdi. Lakin, pulun üzərində dövlət nəzarətinin olmamasının praktiki mümkünsüzlüyü bu seçimin də üstündən xətt çəkmiş oldu. Hansı ki, bu günün dünyasında analoji müddəanı praktiki olaraq təkzib etmək üçün kriptovalyutalara da diqqət yetirmək kifayət edər.

Bir sıra tənzimləyicilər kriptovalyutanın ABŞ dollarının ehtiyat valyuta statusunu sarsıda biləcəyi barədə xəbərdarlıq etsələr də, bunun da ən yaxşı halda əsassız iddia olduğunu qəbul etmək olar. İlk növbədə, kriptovalyuta pulun aparıcı xüsusiyyətlərinə (dəyər ölçüsü, mübadilə və yığım vasitəsi) malik olsa da, onların tədarükü məhduddur. Məhz aşağı bazar kapitallaşması onu dollarla müqayisədə daha az cəlbedici edir. İkincisi, ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi kimi qlobal iqtisadiyyatlarda dolların tədarük və istifadəsini tənzimləyən mərkəzi orqana malik olduğu halda, kriptovalyutalar heç bir mərkəzi orqana tabe deyil. Bu isə kriptovalyutaların kor-təbii və riskə həssas bazarda təmsil olunması deməkdir. Hətta, son dövrlər bir sıra maliyyə tənzimləyiciləri tərəfindən kriptolara tənzimləmə təzyiqlərinin artması belə bazarın çeviklik və sərbəstliyini azaldır ki, bu da kriptovalyutaların ehtiyat aktiv statusu almasının əleyhinədir. Üçüncüsü, kriptovalyutalar həm də yüksək enerji sərfiyyatına malik olmaqla, əməliyyat xərclərini artırır. Bir sözlə, kriptoların ehtiyat valyuta kimi dolları əvəz etməsi üçün onları kripto edən xüsusiyyətlərdən mütləq əl çəkməli olmalıdırlar.

2008-ci il qlobal maliyyə böhranından sonra ABŞ-ın sistem tənzimləyici tədbirləri maliyyə axınlarını zəiftləməklə və ümumilikdə dünyada başlayan “yavaşlama” (slowbalisation) dövrü paralelində de-dollarizasiya meyillərinin də əsasını qoymuş oldu. “Trumpian” və “Breksit” kimi qırılmalar Çin və ABŞ arasında yaşanan ticarət müharibələri ilə de-qloballaşmanı sürətləndirdi. Çinlə yanaşı həmçinin son on ildə 2 dəfə Rusiyanın Ukraynayla yaşadığı gərginlikdən sonra sanksiyalara məruz qalması qlobal sistemdəki çatları bir qədər də artırdı. Beləliklə, formalaşmaqda olan yeni iqtisadi və geosiyasi qlobal arxitektura çoxqütblü “Soyuq Müharibə - 2.0” dünyasının ortaya çıxmasına zəmin yaratmaqla, dolları da taxtdan enmək qorxusu ilə üzləşdirdi. Bununla belə, bu heç də çoxları tərəfindən müdafiə olunan alternativ valyutaların – Çin yuanın da dolların alternativi olacağı anlamına gəlmir.

Hər nə qədər yüksək artım tempi ilə Çin iqtisadiyyatı son 20 ildə Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatına çatsa da, son illər bu dinamikanın zəifləməsi və ölkədə yaşanan əmlak böhranı Pekinin qlobal hegomoniya arzularına kölgə salır. Bununla yanaşı, uzun illərin artım trendinə rəğmən, yuanın qlobal ehtiyat valyuta olması üçün Çinin maliyyə infrastrukturu tam inkişaf etməyib. Ölkədə iqtidarda olan Kommunist Partiyasının nəzarəti altında tənzimlənən maliyyə mühiti, 2009-cu ildə qlobal böhrana qarşı tətbiq edilən kapital nəzarəti və ölkədən kapital çıxışları riskinin yüksək olması ölkənin pul bazarının ABŞ-a nəzərən olduqca qeyri-stabil və riskli olduğunu göstərir ki, beləliklə bu vəziyyət yuanın dollar qarşısında “uduzması”na səbəb olur.

Gələcəyin maliyyə sisteminin

Qlobal iqtisadiyyatın episentri kimi qərb iqtisadiyyatlarındakı yerdəyişmə, BRİKS və digər inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların artan iqtisadi və geosiyasi təsirlərinin tədricən ABŞ dollarının üstünlüyünü təhdid etməsi günün reallıqlarındandır. 2024-cü ildə dolların hələ də dünyanın aparıcı valyutası olmasına rəğmən, qlobal iqtisadiyyat daha mürəkkəb və çoxqütblü xarakter almışdır. Geoiqtisadi konyukturun dönüş nöqtəsindən keçdiyi bir mərhələdə dünyanın yenidən qütblərə bölünməsi, qloballaşma arxitekturasının pozulması, qərb və qeyri-qərb iqtisadiyyatları arasında qırılmaların genişlənməsi qlobal bazarlarda ABŞ dollarına bir sıra valyutaların da qoşulmasını şərtləndirir. Başqa sözlə, çoxqütblü dünyanın maliyyə sistemi də çoxqütblü valyuta rejimi tələb etməkdədir. Valyuta proteksionizminə doğru yeni addım olan bu tendensiya ölkələr kimi valyutaların da regionlaşmasına zəmin yaradır. Yəni, gözləniləndir ki, yeni dövrdə beynəlxalq ticarət və maliyyə əməliyyatlarında bir qrup regional valyuta dolların inhisarçı mövqeyini bölüşdürməklə ehtiyat valyuta qismində çıxış edə bilər. Bunlara misal olaraq, dolların Şimali və Latın Amerikasında üstünlüyü şəraitində Avrozona üçün yenə də avro, Asiya və Afrika bazarları üçün Çin yuanı, eləcə də rubl, rupi və dirhəm kimi digər valyutaların isə öz regional bazarlarında (məsələn, MDB, Avrasiya Birliyi, ASEAN, Ərəb Liqası və s.) daha böyük rol oynamaq ehtimalları aid edilə bilər.

İstənilən halda, bazarda bu valyutaların birinin digərinə hər dəfə dəyişdirilməsi dolların dəyişdirilməməsinə ekvivalent anlamına gəlməkdədir.

İstinadlar.

1. https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2022/06/01/blog-dollar-dominance-and-the-rise-of-nontraditional-reserve-currencies
2. https://www.thebalancemoney.com/world-currency-3305931
3. https://www.atlanticcouncil.org/programs/geoeconomics-center/dollar-dominance-monitor/#:~:text=The%20US%20dollar%20has%20served,percent%20of%20foreign%20reserve%20holdings.
4. https://blackbull.com/en/trading-opportunities/is-this-the-end-of-us-dollar-dominance/