Çağdaş əsrdə siyasət və ideologiya (I hissə)

Yaşadığımız çağdaş – postmodern dünyada insanları aksiyaya doğru hərəkətləndirən ideyalarda dəyişiklik baş verdiyi, daha yaxşı cəmiyyət vizyonuna həsr rolunan idealların tərk edilməsi və fərqli bir şeyə keçilməsi bir reallıqdır. Həmin “fərqli bir şey” dini, kultural və cinsi identikliyin, habelə spesifik din və ya milliyətin müdafiəsi ilə bağlı ola bilir. Bu o deməkdir ki, çağdaş dünyanın biçimi və ya onun ideoloji konfiqurasiyası elə dəyişib ki, daha yaxşı cəmiyyət vizyonları uğrunda səfərbərlik əvəzinə, biz müəyyən identiklikləri qorumaq, bir insan qrupunun ləyaqəti və ona sayğının müdafiəsinə köklənən bir cəmiyyətdə yaşayırıq. Belə bir tablo çağdaş dünya üçün essensial olan “tanınma siyasəti”ndən bəhs edən kanadalı filosof Çarlz Teylor tərəfindən irəli sürülür. O vurğulayır ki, çağdaş siyasətdə müxtəlif qollar tanınma ehtiyacı, bəzən də tələbi üzərində dayanır. Bərabər şəkildə qəbuledilmə siyasəti getdikcə daha çox rol oynayır. Biz bir autentiklik hissi bəxş edən, spesifik identikliyimizin tanınmasını ehtiva edən bərabər dəyərə sahib varlıqlar olaraq tanınmağı istəyirik. Bu isə o anlama gəlir ki, ləyaqət, tanınma və autentlik ideyaları ilə birləşmiş “identiklik siyasəti” “ideologiya siyasəti”ni əvəzləyib və ya ən azından onu daha az əhəmiyyətli edib.

Beləliklə, çağdaş inkişaf etmiş cəmiyyətlər tanınma və bərabər sayğı uğrunda mübarizənin hökmü altındadır. Son məqsəd insanın və bir insan qrupunun autentik kültür, din və ənənələrinə məkan verilməsi, sayğı göstərilməsidir. Bu hədəf miqyası etibarilə daha geniş olan ideoloji qayğılar üzərində üstünlük qazanıb. Liberalizm, sosializm və mühafizəkarlıq ideyaları ümumi aspirasiyalar təklif edir və ümumi Qərb irsindən qaynaqlanır. Ona görə də, bu ideyalar kultural mənşəyi başqa bir yerə aid olanlar, “Sağ” və “Sol”un ideyalarının ümumbəşəriliyini rədd edənlər və yalnız sayğı və tanınma tələb edənlər üçün heç bir şey ifadə etmir. Bu, Qərb ənənəsinin əsas ideologiyalarının hərəkətləndirici qabiliyyətini itirdiyi “ideologiyalar böhranı”nı açıqlaya biləcək bir xüsusdur. Çünki müəyyən kultural dəstəyi olan həmin ideologiyalar tərəqqi, rasionallıq və sekulyarlığın konkret prezumpsiyaları daxilində akt göstərməklə yanaşı, bir ümumbəşərilik iddiasına malikdir.

İdentikliyin ideologiyanın əhəmiyyətini əvəzlədiyi və ya azaltdığı, “tanınma siyasəti”nə önəm verən yeni ideologiyaların kultural identiklik məsələlərinə daha az önəm verən klassik ideologiyalar üzərində üstünlük qazandığı reallığından çıxış edərək onu vurğulamaq gərəkdir ki, əgər bir mümkün anti-tezis ideologiya və identiklik arasındadırsa, digəri amerikalı filosof Riçard Rorti tərəfindən formullaşdırılan “hərəkatlar” və “kampaniyalar” arasındakı fərqliləşmədədir. Bu anti-tezis “ideoloji siyasət” və “məsələ siyasəti” arasındakı fərq kimi daha yaxşı anlaşıla bilər. Rortinin arqumentinə görə, hərəkatların siyasəti siyasi aksiyanı hər şeyi əhatə edən hədəfə yönəldir. Xüsusi məsələlər bütöv sosial transformasiyanın yekun məqsədinə verəcəyi töhfə baxımından dəyərləndirilir. Bu o deməkdir ki, “indi” daha yaxşı gələcək perspektivindən qurban verilə bilər. Rortinin perspektivində qapalı olaraq vurğulanan örnək sosializmdir: indiki nəsil gələcək nəsillər üçün fədakarlıqlar etməlidir, hərəkat yekun məqsədə doğru yönəlir. Bu, “hərəkat hər şeydir, yekun məqsəd heç nə” fikrini irəli sürən reformist sosialist Bernşteynin  fikrindən ayrılmaqdır. Rortiyə görə, hərəkat belə bir son məqsəddir və yalnız onun prizmasından hər bir cari aksiya dəyərləndirilməlidir.

İdeoloji siyasət olaraq adlandırıla bilən hərəkat siyasəti ilə məsələ siyasəti olaraq adlandırıla bilən Rortinin kampaniyaları arasındakı kontrast mövcuddur. Kampaniyalar – yürüşlər uğrunda mübarizə aparılan spesifik məsələləri ehtiva edir: xüsusi bir qrupun hüquqları, ətraf mühit çirklənməsi və zəhərlənməsinə qarşı xüsusi bir mövqe. Postmodern liberal-demokratik cəmiyyətlərdə insanlar küçəyə çıxdıqları zaman bu, konkret məsələlər ilə bağlı olur: İraqda müharibə əleyhinə etirazlar, universitet tələbələrinin təhsil haqqlarına qarşı nümayişləri, pensiya qanunları və rifah tədbirləri ilə bağlı islahatlara qarşı etirazlar. Onlar konkret məsələlər ilə bağlı kampaniyalardır və sonlu perspektivi var. Başqa sözlə, onlar gələcəyə və daha müxtəlif bir cəmiyyətə töhfə vermək perspektivindən görülmür, yeni cəmiyyət qurmaq aspirasiyasının yoxluğu ilə sadəcə “indi”də dəyişiklik arzusunu ifadə edir. Belə etiraz yürüşlərinin nəticələri orta və uzun müddət üçün təxmin edilməsi çətindir, lakin bu, yürüşün “burada və indi”si üzərində fokuslanan iştirakçıların marağında deyil.

Əgər bu distinksiya keçərlidirsə, biz ideoloji və ya hərəkat siyasətinin məsələ və ya yürüş siyasəti ilə əvəzləndiyini , ən azı, birincinin ikinciyə nisbətən daha az insanları cəlb etdiyini söyləyə bilərik. Biz cəmiyyətin mühüm hissəsini əhatə edən daha yaxşı və total olaraq müxtəlif bir cəmiyyət uğrunda mübarizənin deyil, azlıqların müəyyən məsələlər uğrunda siyasi aktivlik göstərdiyi bir post-ideoloji cəmiyyətdə yaşayırıq.

Lakin bu fərqlilik yanlış da ola bilər. Spesifik bir məsələ uğrunda mübarizə və ya kampaniya bir ümumi fəlsəfə yaxud ideologiya baxımından dəyərləndirilə bilər. Eko-aktivistlərin aksiyaları ekologizm və ya yaşıl siyasət ideologiyası tərəfindən bəslənilir. İraqda müharibə əleyhinə yürüş heç də şüurlu şəkildə hər hansı sosializm və ya Sol yönümlü ideologiyaya mənsubluq ilə eyniləşdirilə bilməz. Lakin o, ABŞ-nin hegemonluğu deyil, BMT kimi beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə münaqişələrin sülh yolu ilə həllini tərcih edən bir ümumi fəlsəfə xüsusunda izah edilə bilər. Beləliklə, hərəkatlar və kampaniyalar, ideoloji siyasət və məsələ siyasəti arasındakı ayrım aradan qalxır.

Bununla belə, totallaşdırıcı və ya totalistik ideologiyalar ilə nisbətən məhdud ideologiyalar arasında daha tutarlı fərqlilik mövcuddur. Birincisi harmonik bir cəmiyyətin obrazını yaradarkən, bütöv sosial-siyasi transformasiya proyektini özündə əks etdirərkən, ikinci tip isə daha fraqmentar və molekulyar ideologiyalar olmaqla daha az holistik cəmiyyət və sosial dəyişiklik baxışına sahibdirlər. Onlar spesifik problemləri həll etmək üzərində köklənir və bir gələcək ali məqsəd naminə mövcud nəsilləri fəda etməyi rədd edirlər. Bu anlamda, post-ideoloji cəmiyyət identiklik siyasəti və molekulyar ideologiyaların XIX-XX əsrlərin ideoloji cəmiyyətlərindən daha çox önə çıxması şəklində təsvir edilə bilər.

XX əsrin ortalarında ideoloji səhnədə təşəkkül tapan liberal-demokratiya totalitar xarakterli kommunist və faşist cəmiyyətlərə qarşı qeyri-ideoloji olaraq dəyərləndirilir. Bu cəmiyyətlərdə müəyyən ideyalar hər kəs üzərinə təlqin edilir və dövlət hakimiyyətinə sahib monopolist tək partiyanın agentivliyi vasitəsilə tətbiq edilir. Belə cəmiyyətlərdə insanları “sakit saxlamaq” və ya onların özəl sferaya çəkilməsini təmin etmək kifayət deyildi, çünki belə bir özəl sfera yox idi. Totalitar cəmiyyətlər cəmiyyətin bütün aspektlərinə nüfuz edən yalnız bir ideologiyanın konstant bazisdə ictimai təsdiqini tələb edirdi. Belə təsbit kütləvi yürüşlər, akademik və bədii fəaliyyətlər formasında özünü göstərirdi. Lakin liberal-demokratik cəmiyyətlər heç bir sanksiya qorxusu olmadan istənilən ideoloji mövqeyi irəli sürmənin mümkün olduğunu iddia edə bilər. O şərtlə ki, tolerantlığın standart normalarına, qanunun aliliyinə, digər vətəndaşların inanclar və hüquqlarına hörmət edilsin. Məhz buna görə, öz vətəndaşlarına heç bir birformalı inanc təlqin etmədiyi, onları istənilən siyasi ideyalara bağlılıqlarını nümayiş etdirməkdə azad buraxdığı üçün liberal-demokratik cəmiyyətlər qeyri-ideolojidir. Lakin ABŞ-də Makkartizm, Fransada Üçüncü Respublika dövründə sekulyarlıq xüsusunda daha az entuziast olanlara və keşişlərə qarşı dözümsüzlük praktikada liberal-demokratik sistemlərin heç də həmişə geniş tolerantlığa bağlı olmadığını göstərir. C.Şvartzmantel qeyd edir ki, Qərbin liberal-demokratiya ideologiyası totalitar sistemlərdə təkpartiyalı dövlətin zorakı mexanizmlərindən fərqli olaraq, razılıq və zorakılığı ehtiva edən daha incə mexanimzlərin kombinasiyası ilə çalışır. Sovet tipi sistemlərin repressiv təbiəti ilə müqayisədə Qərb tipi sistemləri gerçəkdən azadlıq və plüralizm sistemləri olsa da, bu o demək deyil ki, onlar siyasi aktivliyi, onu çərçivələyən, siyasi institutların strukturları daxilində özünü göstərən təzyiq qrupları, parlament və kütləvi partiyalar daxilində məhdudlaşdıran ideoloji şərtləndirmələr və ya hakim ideyaların “hegemoniyası”ndan azaddırlar.

Lakin SSRİ-nin dağılmasından sonra Fukuyama, D.Bell, A.Rayan kimi müəlliflər liberal-demokratiyaların “ideologiyanın sonu” olduğunu bildirməyə başladılar. Artıq sinfi mübarizə erası sona çatmışdı və rifah dövləti inqilabi sosializmə olan inancı aradan qaldırmışdı. Bununla yanaşı, liberal-demokratiyaların təbiətində də ciddi transformasiyalar baş verirdi. Kommunizm təhdidinə görə, (baxmayaraq ki, tək səbəb bu deyildi) Qərb sistemlərinin elitaları öz iqtisadiyyatlarının müəyyən dərəcədə “sosial demokratikləşmə”sini qəbul etməli oldular. Bu, rifah dövlətinə əhəmiyyətli rol verilməsi anlamına gəlirdi. Şübhəsiz ki, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sadəcə kommunizm qorxusuna görə əksər liberal-demokratik sistemlərdə rifah dövləti sistemləri institutlaşdırılmadı. Lakin post-müharibə dövründə inqilab hələ də mümkün görünürdü. Fransa və İtaliyada böyük kommunist pariyalar güclü siyasi qüvvələr idilər və gələcək 30 il boyu elə olaraq da qaldılar. Stalinizasiya baş versə də, həmin partiyalar, xüsusən də Fransa Kommunist Partiyası örnəyi bir növ xəbərdarlığı təmsil və ya simvolizasiya edirdi: əgər liberal-demokratik sistem işçi sinfinin tələblər və təzyiqlərini nəzərə almasa bu partiyalar iqtidara gələ və müxtəlif tip sistem inşa edə bilərlər. Həqiqətən də, onlar post-müharibə dövründə qısamüddətli də olsa İtaliya və Fransa kimi ölkələrdə hakimiyyətdə təmsil olunurdular. Soyuq Müharibənin başlanması bu partiyanın hakim koalisiyalardan çıxarılmasına yol açsa da, onlar geniş sosial bazaya malik siyasi sistemin böyük partiyaları olaraq qalırdı.

Hətta Kommunist partiyasının əhəmiyyətli sosial bazasının olmadığı Brtitaniya kimi ölkələrdə də, müharibədən sonrakı dövrlərdə mütəşəkkil əmək əhəmiyyətli gücə malik qüvvə idi. Onlar 30-cu illərə xas kütləvi işsizlik probleminə dözməyi rədd edən bir ruhu təmsil edirdilər. Ona görə də, Böyük Müharibədən sonra Lloyd Corc hakim qruplara etdiyi xəbərdarlıq - “xalqa islahat verməsəz, onlar sizə inqilab verəcəklər” – İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövr üçün adekvat idi. Beləliklə, paradoksal şəkildə olsa da, ümumi kommunizm təhdidi və sosialist transformasiya qorxusu qarşısında liberal-demokratik sistemlərdəki hakim elitalar müəyyən dərəcədə sistemin “sosial demokratikləşdirilməsi”nə tolerans göstərməli oldular. Bu da, belə sistemlərin sabitləşməsinə yaxud da “Soldan gələn təhdid”in neytrallaşdırılmasına səbəb oldu.

 

            Ədəbiyyat:

1. Bauman, Zygmunt In Search of Politics. Cambridge: Polity Press. (1999)
2. Bell, Daniel  The End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties (revised edition). New York: The Free Press. (1965)
3. Bernstein, Eduard The Preconditions of Socialism. Edited and translated by Henry Tudor. Cambridge: Cambridge University Press (1993).
4. Kriegel, Annie., The French Communists: Profile of a People. Chicago: University of Chicago Press (1972)
5. Ryan, Alan After The End of History. London: Collins and Brown. (ed.) (1992)
6. Rorty, Richard ‘Movements and Campaigns’, Dissent, Winter: 55–60. (1995)
7. Judt, Tony., “Postwar. A History of Europe since 1945”. London: William Heinemann (2005)
8. Taylor, Charles., “The Politics of Recognition’, in A. Gutmann (ed.), Multiculturalism. Examining the Politics of Recognition”. Princeton, NJ: Princeton University Press. (1994)