Etnik siluetlər və Amerikanın yeni obrazı

Bu siyasət əslində bütün vətəndaşların həmin tipin dominant mədəniyyətinə və "ABŞ vətəndaşı" prinsipinə identifikasiya edilməsini nəzərdə tutur [3]. Buna səbəb iki mühüm qanunun - "Vətəndaş Hüquqları haqqında"  (1964) və "İmmiqrasiya haqqında" (1965) qanunların qəbul edilməsi olmuşdu. Birinci qanun ölkədə anqlo-saksonların mövqelərini bir qədər zəiflətməklə yanaşı, bütün millətlərin bərabərliyini təmin etdi. İkinci qanun isə ölkəyə immiqrasiyanı sürətləndirdi. ABŞ-ın "multikultural cəmiyyət" modelinin digərləri ilə müqayisədə effektliyinin əsas səbəblərindən biri onun tarixən miqrant dövlət kimi formalaşması və bu ərazidə etnik zəmində inzibati-ərazi vahidlərinin, məsələn, milli dövlətlərin olmamasıdır.

 

           

Qeyd edək ki, ABŞ-ın Əhalinin Siyahıyaalınması Bürosunun 2013-cü il üzrə məlumatına əsasən, ölkə əhalisinin etnik tərkibə görə bölgüsü hal-hazırda təxminən belədir: 63% – ağ amerikalılar; 17% – latın amerikalılar; 13% – afroamerikalılar; 5% – asiyalılar;  2%-dən bir az az hindular və Sakit okean adaları sakinləri [4].

 

 

 

Bundan başqa, amerikalıların 13%-dən çoxu başqa ölkələrin sakinləridirlər. Evdə xarici dildə danışan amerikalıların sayı xeyli dərəcədə artmışdır, təqribən 20%-i  ötmüşdür ki, bu da hər 5 amerikalıdan 1-i deməkdir. Əlbəttə, ABŞ-ın Əhalinin Siyahıyaalınması Bürosunun demoqrafları yaxşı anlayırlar ki, irqlər üzrə insanların təsnifatı bu gün son dərəcə qeyri-mükəmməldir. Buna görə orada bioloji, genetik və ya antropoloji mövqelərdən irqləri müəyyən etməyə çalışmırlar. Birləşmiş Ştatlarda irqi (etnik) mənsubiyyət məsələsi əhalinin hər bir üzvünün siyahıyaalınmasında özünü müəyyənləşdirməsi məsələsidir. Yeri gəlmişkən, 2000-ci ilin siyahıyaalınmasında "irqi mənsubiyyət" qrafasında qarışıq irqlərin say artımını əks etdirən bir neçə maddə qeyd etmək mümkün idi. Bu gün ABŞ-da daha əvvəl kütləvi miqyaslarda məlum olmayan qarışıq  irqi (etnik) azlıqlar əhalinin ən tez böyüyən kateqoriyasıdır. Artıq danışıq dilində belə "etnik ixtisarlar" gedir,  məsələn: "meksikones", yəni meksikalı və yapon; "korqentines", yəni koreyalı və argentinalı; "blekaniz", yəni afroamerikalı və yapon; "filatino", yəni filippinli və latın amerikalı və s. [5].

           

ABŞ-ın qeyri-ağ əhalisi bu gün ümumi əhalinin 37%-ni təşkil edir. Ölkədə (xüsusilə Texas, Oklahoma və Şimal Karolina ştatlarında) əhalinin təxminən 11%-ni "azlıqlar" (majority-minority) təşkil edir. Kaliforniya və Nyu-Meksikada latın amerikalılar artıq ən böyük demoqrafik qrup hesab edilir. Amerika demoqraflarının proqnozlarına görə, 2045-ci ilə qədər ABŞ "etnik azlıqlar ölkəsi"nə çevriləcək, yəni ölkədə Avropa kökənli ağların sayı yerdə qalan digər etnik qrupların nümayəndələrinin birlikdə sayından daha az olacaq. Bu dəyişiklik iki tendensiyanın nəticəsi olaraq ortaya çıxacaq: Birincisi, 2019-2060-cı illərarası dövrdə etnik (irqi) azlıqların sayı 74 faizədək artacaq. İkincisi, bu müddət ərzində, daha dəqiq 2024-cü ilə qədər, ağ dərili əhalinin sayında az da olsa artım müşahidə edilsə də, 2060-cı ilə qədərki dövrdə ölüm hallarının doğum hallarını üstələməsi və əhalinin yaşlanması nəticəsində uzunmüddətli azalma müşahidə ediləcək. Bundan başqa, proqnozlara görə, 2051-ci (digər bir ehtimalla 2058-ci) ildə ABŞ əhalisinin sayı 400 milyon nəfərə çatacaq [6].  

 

 

 Yeri gəlmişkən, aparılan sorğulara əsasən, 2012-ci ildə beş yaşdan kiçik əhalinin 49,9%-ni etnik (irqi) azlıq qruplarının nümayəndələri təşkil edib. 13 ştatda və Kolumbiya dairəsində  etnik azlıq qruplarında beş yaşınadək uşaqlar çoxluq təşkil edib [7].

 

Asiya mənşəli amerikalılar bu gün ABŞ-ın etnik landşaftında ən sürətli böyüyən qrup olmasına baxmayaraq, bu yeni əksəriyyətin əsas qrupu, yəqin ki, Latın Amerikası qrupu olacaqdır. Lakin bu fakt hələ ki Amerika cəmiyyətinin dəyərlərinə, siyasi və mənəvi yönümlərinə, onun daxili və xarici siyasət sisteminə təsir edə bilməz. Fikrimizcə, bu gün ABŞ-ın belə bir təkamülünün mümkün nəticələri barədə danışmaq hələ çox tezdir, lakin indiyədək bir sıra daxili dəyişikliklər, o cümlədən dəyər dəyişiklikləri baş vermişdir. Məsələn, onların ABŞ-ın Respublikaçılar Partiyasının ənənəvi siyasətinə təsirləri və ya əsas dəyişikliklərin tədricən azaldılması qeyd oluna bilər ki, bu da əsasən əhalinin mühafizəkar ağ hissəsinin maraqlarını təmsil edir. Bir tərəfdən ənənəvi amerikalılarla, digər tərəfdən asiyalılar və üçüncü tərəfdən latın amerikalar və afroamerikalılar tərəfindən siyasi və mədəni konfrontasiya imkanları mümkündür.

           

Qəbul etmək lazımdır ki, Asiya mənşəli amerikalılar öz çəkisində olan azlıqların üçüncü qrupundan daha güclü maliyyə təminatları və yüksək akademik təhsil səviyyələri ilə fərqlənirlər. Güman edilir ki, bu, ona gətirib çıxara bilər ki, onlar lazım gələrsə "yeni ağlar" ola bilərlər. Belə olarsa, onlar gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi və ya ali təhsil sistemində "yeni hüquq bərabərliyi" üzrə təşəbbüslərin gücləndirilməsinə görə istənilən dövlət tədbirlərinə mane olacaqlar. Məsələn, asiyalılar və latın amerikalıların birlikdə əhalinin yarısından çoxunu təşkil etdikləri Kaliforniya ştatında bu, artıq qismən reallaşır. Hər iki qrup son illərdə daha çox siyasi və sosial cəhətdən aktiv hala gəlmiş və eyni zamanda bölgənin inkişafı ilə bağlı baxışlarında çox fərqlənməyə başlamışlar. Onların arasındakı son münaqişə, Asiya mənşəli şagirdlər və tələbələrin valideynlərinin fikrinə görə, uşaqların dövlətin ən yaxşı universitetlərinə daxil olma şanslarını ədalətsiz azaldaraq, afrikalı amerikalıların uşaqlarına üstünlük verən Kaliforniya universitetlərində sözdə pozitiv fəaliyyət proqramının ləğv edilməsidir.

           

Hətta ola bilər ki, Demokratlar Partiyasında "köhnə" əksəriyyətin tərəfdarları və partiya üzvləri arasında hər hansı bir etnik azlıqlara qarşı hüquqların genişlənməsini daha aqressiv şəkildə təşviq edən müəyyən bir bölünməni qabaqcadan görmək mümkündür. Kim bilir, bəlkə də, bu ərazilərdə ağ dərili əhalinin yoxsul seqmentinin bu əsasda müəyyən bir siyasi radikallaşması baş verəcək? 

           

Digər tərəfdən, əlbəttə, belə proqnozlara skeptik yanaşmaq olar. Ola bilər ki, Amerikanın yeni obrazı yalnız əhalinin təmiz demoqrafik profilindən deyil, həm də bütövlükdə bir-birinə və cəmiyyətə münasibətdə özlərini aparacaqlarından asılı olacaq? Alternativ prinsip etibarilə qeyd etmək olar ki, nə qədər ki latın amerikalılar və asiyalılar (onlar bəzən özlərini "afroksikanlar" adlandırırlar) ağ dərili əhali ilə birləşəcək və özlərini belə keyfiyyətdə identifikasiya edəcəklər "avropalılar" hələ  ki Birləşmiş Ştatlarda nisbi çoxluqda qalacaqlar. Aparılan sorğularda latın amerikalıların əhəmiyyətli hissəsi özünü "ağ" adlandırır. Onda gözləmək olar ki, assimilyasiya edilən asiyalılar və latın amerikalıları əhəmiyyətli dəyişikliklər ehtiyacından Respublikaçılar Partiyasını xilas edə bilmək üçün daha mühafizəkar olacaqlar [9].

           

Digər bir mümkün inkişaf variantı odur ki, ağ asiyalı-latın amerikalı çoxluğun formalaşması nəticəsində ölkədə afroamerikalılar məhdudlaşdırılmış azlıqlar qrupuna daxil olsunlar. Bu yeni, belə demək mümkünsə, "bejli əksəriyyət" afroamerikalıları ölkənin siyasi rəhbərliyindən çıxara bilər. Lakin yeni "çoxluğun" 30 ildən sonra necə görünəcəyindən asılı olmayaraq, Amerika cəmiyyəti və onun siyasi sistemi yeni dəyərlərə və yeni demoqrafik reallıqlara tez bir zamanda uyğunlaşmaq məcburiyyətindədir [10].

           

Maraqlıdır ki, 2016-cı ilin ortalarında ABŞ prezidenti federal səviyyəli sənədlərdə, o cümlədən qanunvericilikdə "zənci" (negro)  və "Şərq sakini" kimi anlayışların istifadəsini qadağan edən qanun imzalamışdır. Bu qərarın məqsədi federal qanunvericiliyin və etnik azlıqlara aid olan bütün federal sənədlərin dilini təkmilləşdirmək idi. Maraqlıdır ki, layihənin müəllifi ABŞ Konqresində Nyu-York ştatını təmsil edən Asiya əsilli ilk amerikalı Qreys Meng idi. Göründüyü kimi, bu, ABŞ qanunvericiliyində "irqi (etnik) azlıq" anlayışını aradan qaldırmaq üçün növbəti bir addım kimi qəbul edilə bilər. Belə addımların uğurlu olub-olmaması, fikrimizcə, böyük bir sual altında qalır. Belə ki, məsələn, 2014-cü ilin payızında Amerika ordusunun nizamnaməsinə afroamerikalı hərbi qulluqçulara münasibətdə "negro" sözündən istifadə etməyə icazə verən birbaşa əks-düzəlişlər daxil edilmişdi. Bunun səbəbi aydın idi  - ordu sənədlərini doldurarkən hərbi qulluqçular özlərini bu şəkildə identifikasiya edə bilirdilər.

 

Dini mənsubiyyətə gəlincə, "Gallup"un 2012-ci ildə apardığı sorğuya əsasən, amerikalıların 77 %-i özünü xristian hesab edir. Onların 26%-i yevangelik və ya protestant kilsəsinə gedir, 23%-i katolik, 2%-i isə mormondur. Yevangelik və protestantlar da daxildə öz növbəsində baptistlər, anabaptistlər, metodistlər, lüteranlar, presviterianlar, anqlikansevlər, kvakerlər və bir çox başqa konfessiyalara bölünürlər. Bu konfessiyaların məcburi olaraq bölünməsinə əsaslanan əsas meyarlardan biri insanın müstəqil birliyə necə nail olmasının təfsiridir [11].

           

Göründüyü kimi, etnik (irqi) azlıqların ABŞ-ın siyasi və mədəni həyatında iştirakının inkişaf dinamikası bir neçə mümkün variantın gerçəkləşə biləcəyini təqdim edir. Çox güman ki, biz gələcəkdə ABŞ-da azlıqların yeni koalisiyalarının və həmçinin irqi, dini, etnik mənsubiyyəti və oriyentasiyası olmayan yeni güclü və sabit azlıqların meydana gəlməsini müşahidə edəcəyik.

           

Məlumdur ki, iqtisadiyyatda tənəzzül yaşandığı dövrlərdə narazılıqlar və qruplararası  münaqişələr də artır. İnsanlar, məsələn, az sayda olan iş yerləri uğrunda mübarizədə bir-birini rəqib hesab edirlər. Bu gün dünyanın aparıcı ölkələrinin, o cümlədən Amerikanın iqtisadiyyatı tarixi dəyişikliklər yolunda durur. Sənayedə ənənəvi iş yerləri başqa ölkələrə yerini dəyişdirir. ABŞ-da etnik azlıqlar ağ dərili əhali ilə müqayisədə hələ də bir sıra sosial-iqtisadi problemlərlə (o cümlədən təhsil) yaşayırlar [12]. 

           

Beləliklə, yaradılmasından üzü bəri ABŞ-ın mədəni irsinin bir hissəsini "bütün insanların bərabər olmasına inam"  təşkil etmişdir. Hətta müstəqillik uğrunda müharibə dövründə belə bu ideal və Amerika həyatının reallığı arasında fərq bu cür qabarıq görünmürdü. Bu səbəbdən son onilliklərdə ictimai-iqtisadi şərtləri dəyişdirmək və onları ideala uyğun bir hala gətirib çıxarmaq üçün çox səy göstərilir. 

---

 

[1] Əslində multikulturalizmin diffuziya və ya "əritmə sobası" modeli MDB dövlətləri üçün də yeni konsepsiya olmamışdır. Keçmiş SSRİ-də etnik inteqrasiya prosesləri Rusiya imperiyasından qalmış ənənə olaraq etnik assimilyasiyanı - dominant xalqın (rusların)  mədəniyyətinə, mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə, ənənələrinə uyğunlaşmağı tələb edirdi. Belə ki, tolerantlıq prinsipi, etnik və dini qrupların mədəni hüquqlarına, dillərinə hörmət SSRİ-nin ali qanunvericilik aktlarında öz əksini tapsa da, de-fakto formal xarakter daşımışdır.

[2] Crèvecoeur M.G.J.d. Letters from an American farmer and sketches of eighteenth-century America (1782). / Ed. with an introd. by Albert E. Stone. New York etc.: Penguin books, 1986 – p. 70 (Letter III).

[3] Koopmans, R. (2013). Multiculturalism and immigration: A contested field in cross-national comparison. Annual Review of Sociology, 39, 147–169.

[4] https://www.census.gov/

[5] Новые и старые этнические меньшинства. - http://rutlib2.com/book/26388/p/40

[6] William H Frey analysis of U/S/ Census population projections released. March 13, 2018 and revised September 6, 2018

[7] 2015 National Content Test Race and Ethnicity Analysis Report. /Issued February 28, 2017. Version 1.0. Prepared by Kelly Mathews, Jessica Phelan, Nicholas A. Jones, Sarah Konya, Rachel Marks, Beverly M. Pratt, Julia Coombs, Michael Bentley / - https://www2.census.gov/programs-surveys/decennial/2020/program-management/final-analysis-reports/2015nct-race-ethnicity-analysis.pdf

[8] Ku Kluks Klan — 1865-ci ildə quldarlığın ləğvinin elan edilməsindən sonra Cənub ştatların plantasiya sahibləri tərəfindən zəncilərin vətəndaşlıq hüququ uğrunda mübarizələrinə qarşı ABŞ-da yaradılmış irqçi terrorçu təşkilat.

[9] The Changing Racial and Ethnic Composition of the US Population: Emerging American Identities. - https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2882688/

[10] Kelvin M. Pollard and William P. O'Hare. America's Racial and Ethnic Minorities. - http://www.prb.org/Publications/Reports/1999/AmericasRacialandEthnicMinoritiesPDF17MB.aspx

[11] Большинство и меньшинство в США. /Фонд ИСЭПИ, сентябрь, 2014 г./ - http://www.politanalitika.ru/upload/iblock/6d3/6d314cc97495a639d1c7c37d698d36b3.pdf

[12] Ethnic and Racial Minorities & Socioeconomic Status. - http://www.apa.org/pi/ses/resources/publications/minorities.aspx