“Postmodern dünya”dan fraqmentlər
18.07.2022
18.07.2022
Yaşadığımız dünyada hər bir reklamçılıq məhsulu sanki öz “göy qübbəsi”nə sahib bir Tanrı əli ilə yaradılmış hissini oyatmaq üçün dizayn edilib. Reklamlar insana məmnuniyyət vədi ilə gülümsəyir. Reklamlar tarixdə heç vaxt bu qədər izdihamlı olmayıb. Bu gün orta statistik bir amerikalı gündə 3 mindən çox reklama məruz qalır. Reklamların eyni zamanda heç vaxt bu qədər hiyləgər və təcavüzkar olmadığı da söylənilməlidir. Onun “hədəf kütlə marektinqi”, “tələ marketinqi”, “partizan marketinq”, “viral marketinq” kimi növləri var. Bioloji müharibədən belə çəkinməyən reklamlar arasında beyinə sızaraq müdafiə mexanizmlərini sıradan çıxarmanın yollarını axtarmaqla məşğul olan “nevro-marketinq” də xüsusi qeydlə vurğulanmalıdır.
Reklamlar passiv izlənilməkdən də tətmin deyillər. Artıq insanlar reklamların şifrələrini çözmür, reklamlar insanların şifrələrini çözür. “İd”ə nəzarət etməyə can atan reklamlar çağdaş “İd”in əhliləşdirilməsi çox çətin olduğunu da bilirlər. tarixdə heç vaxt bu qədər çox insan bu qədər çox şeyi istəməmişdi. “İd” heç vaxt bu dərəcədə şişirdilməmişdi. “İd”in “qızıl əsri”ndə yaşayırıq. Lakin Platonun gözündə id qaçış atlarının ən pisi, yabanı özündən müştəbehliyin və əxlaqsızlığın dostu idi, divar qədər kar, yalnız qırbac və öküz dəyənəyi birlikdə istifadə edildiyi zaman boyun əyərdi. Stoisist filosof Markus Aureliusa görə isə, “İd” içimizin dərinliklərində gizlənən sirli bir güc idi. Buddistlərə görə, “İd”in əksi Mara, Xristianlara görə isə İblis idi. Sufilər “İd”i “əl-nəfis əl amir” yəni sadəcə yatmağı, yeməyi və özünü düşünməyi bilən yandırıcı alt-ruh idi. Şopenhauerə görə, yaşam istəyi, insanın bilmədiyi və o qədər də fərqində olmadığı impulsların dominantlığı altına girməsinə yol açan kor, itici güc deyə tərif etdiyi “iradə”dir. “İradə”nin arzu və tələbləri sonsuzdur. Dünyadakı heç bir tətmin onun sonsuz istəklər və arzularına hüdud qoymağa, ürəyindəki dibsiz quyunu doldurmağa kifayət deyil. Kafka üçün isə “İd” gəminin göyərtəsində anidən meydana çıxıb sükanı ələ keçirmək üçün onu idarə edən ilə savaşan qaranlıq bir fiqur idi.
Budda Freyddən 2500 il öncə mənliyin özəyində yatan problemin qeyri-şüuri arzu olduğunu təsbit etmişdi. Budda ilə fil belində min əlində min qılıncla təcəssüm etdirilən Mara arasındakı qarşılaşma haqqında diqqətçəkən bir mif mövcuddur. Qılıncları kifayət etmədiyi zaman Mara Tanrıları belə qorxudub qaçıran doqquz qorxunc fırtına çıxarır. Budda tək qalıb amma “fəthediləbilməz duruşunu” pozmadığı üçün Mara dialoq qurmağa məcbur qalır. “Sənə deyil, mənə aid olan o oturacaqdan qalx. Yerindən tərpənməyən Budda Maranın çirkin xarakterini təsvir edir.
Buddaya görə, təməl problem xoşnudsuzluq və tətminsizlik yaradan arzu və istəklərə saplanıb qalmağı təşviq edən cəhalət, yəni “özünübilməmə”dir. Çıxş yolu yəni qurtuluş metanoia, özünüdərkdədir. Cəhalət problemi məntiqlə və ağılla qavranıla bilər amma Buddanın irəli sürdüyü həll yolu bir kontemplasiya ilə çatılan dərin diqqət və fərqindəliyi özündə ehtiva edən zehni aksiyadır. Budda ilə bağlı aforizmlər toplusu “Dhammapada” xüsusilə bu anlayışlara önəm verilir. Dərin diqqət sahibləri əsla ölməz, diqqətsizlər isə çoxdan ölüb. Yəni, meditasiyanın məqsədi sükunət və laqeydlik deyil, diqqət, fərqindəlik və zehni açıqlıqdır. Buddanın azad zehin üçün istifadə etdiyi metafora qınından çıxarılmış qılıncdır.
Sartrın “insan, təbiəti və seçimlərindən bütünlüklə məsuldur” deməsindən onillər keçsə də, bunun tərsi keçərlidir sanki. İnsanlar nə təbiətlərindən, nə də seçimlərindən məsuldurlar. Məsuliyət anlayışı, yəni öz müəqddəratını özü təyin etmə-nin zərurəti baxışı modern cəmiyyətin tam özəyindədir və çoxluğun qəbul etdiyi aksiomadır. Buna rəğmən, bu anlayış postmodern kültürün həm alt, həm də üstündən baltalanmaqdadır.
Elmdə bu gün Determinizmin müqəddəs üçlüyü genetika (davranış, genlər tərəfindən müəyyən olunur), təlkamülçü psixologiya (davranış, təkamülü yaşamış həyatda qalma mexanizmləri tərəfindən müəyyən edilir) və nevrologiya (davranış fiziki bağlantılı beyinin parçaları ilə müəyyən edilir). Gerçəyi və obyektivliyi deyil sadəcə, bütün pre-modern diktumlar və konseptləri rədd edən epistemik nisbilik, təmsilin anlamdan, simulakrumun mahiyyətdən üstün tutulması, soyuq, məsafəli, insanlıqdan kənar və repressiv olaraq xarakterizə elmin yerinə təvazökar, pozitiv və azadedici olaraq göstərilən duyğunun keçirilməsi postmodern intellektual atrofiyanın səciyyələri arasındadır. Bu kontekstdə, Sartrın fəlsəfə sistemləri ilə birgə, bu sistemləri yaradan ağıla da “dəmir qəfəs” deyərək nifrət etməsi xüsusilə qeyd edilməlidir. Onun etdiyi çökən bir binanın qəbahətini inşaat prosesində istifadə edilən alətlərin üzərinə yükləmək kimi idi.
Ağlın gözdən salınmasından sonra hər şeyə yol açıldı. Doğruluq artıq nisbi olmalı idi. Hər kəsin öz doğrusu var və hamısı eyni dərəcədə keçərlidir. Bununla da, anlam və obyektiv doğruluq formlaşdırmaya gedən “qeyri-zəruri zəhmətli yol” sıradan çıxarıldı. Elm obyektiv doğruluq iddiasından məhrum edildi. Bu azmış kimi, elmə dünyanın sehrini pozma və təbii yaşamı məhv etmə eyibi yükləndi. Con Qrey bildirir ki, elmin təməlində rasional araşdırma deyil, inanc, qədim Sapiensia konseptləri və numerologiya dayanır. Modern elmin zəfərləri rasionallq deyil, Orta Əsrlərin sonları və erkən Modernizm dövrlərində yaşamış qurucularının ritorika və siyasət sənətini istifadədə daha bacarıqlı olması ilə bağlıdır.
Postmodernizmdə çətinlik iticiləşdirilmişdir, çünki çətinlik özündə haqq görməyi rədd edir, potensialın sehrini pozur, hərəkətlilik və çevikliliyi məhdudlaşdırır, məmnuniyyəti gecikdirir, diqqəti diqqət dağıdıcılarından başqa yönə çevirir və məsuliyyət, fədakarlıq, dərin düşüncə tələb edir. Çətinlik və anlama anlayışları varlıqları sona çatacaq dərəcədə rədd edilib. Hətta anlayış anlayışı yəni bir mövuzunun dərki üçün anlaşılması zəruri olan konkret, təməl nəzəriyyə ortadan qalxdı. Artıq anlama instrumentaldır. Texnologiyanın necə işlədiyini deyil, necə işlədildiyini bilmək önəm kəsb edir. Bu da düşünməni önəmsizləşdirir. Təsadüfi deyil ki, “Düşnürəm, deməli varam” fəlsəfi ibarəsini dünyaya hədiyyə edən ölkənin maliyyə naziri deyirdi: “Fransa düşünən bir ölkədir. içindən bir nəzəriyyə çıxarmadığımız bir ideologiya demək olar ki, yoxdur. Kitabxanalarımızda gələcək yüzillər boyu danışmağa kifayət edəcək material var. Buna görə də, sizə onu deyirəm ki, bəsdir artıq bu düşünmə işi !!”
Qısacası, ətraf dünya, təbiət ilə təmasını çoxdan itirmiş olan insan artıq maşınla təmasını da itirmək üzrədir. insanlar televizorların qapaqlarını, maşınların kaportlarını açır və təmirat edəcək qədər texnologiyadan anlayırdılar. Amma postmodern texnoloji qadcetlərin təbiətinə əlavə edilən dəyər itirmə və bitmə xüsusiyyəti təmir edilə bilmə mümkünlüyünü də aradan qaldırdı. Bu gün getdikcə miniatürləşən bir texno-qadcetin necə işlədiyini bilən yoxdur. Xarab olan zibilə atılır və yeni model alınır. Kommunikasiya texnologiyalarının böyüməsi ilə birlikdə funksional texnologiyalar görünür olmaqdan da çıxdılar və göy qübbədə bir yerdə, “Tanrının zehni” örnəyi, sirli və anlaşılmaz şəkildə işləyirlər. Geriyə sadəcə ara-üz, yəni ekran – monitor qalıb. Bununla da, surət kontentə, təmsil anlamaya, deskripsiya analizə üstün gəlib.
Qərb demokratiyalarının vətəndaşları tarixdə heç vaxt bugünkü qədər sağlam və əmniyyət ağuşunda olmamış və özlərini heç vaxt bugünkü qədər qeyri-sağlam və əmniyyətdən uzaq hiss etməmişdi. Nəfəs alınana havadan, yeyilən qida, içilən sudan, uşaqlarımıza gülümsəyən insanlardan, getdiyimiz küçələrdən, hər gün istifadə etdiyimiz kütləvi nəqliyyat vasitələrindən iblisanə, xəstəlikli ola bilərlər deyə qorxuruq. Təhdidin vizuallığı nə qədər azalırsa qorxuduculuğu da o qədər artır.
Modernizmin vətəndaşları ətrafına topladığı təkmərkəzli şəhərlərindən fərqli olaraq postmodern şəhərlər çoxmərkəzlidir. Artıq milli deyil, qlobal olan bu şəhərlərdə vətəndaşlığın ictimai məkanları transmilli şirkətlərin istilasına məruz qalaraq özəlləşdirilib. Postmodern cəmiyyət vətəndaşlığın fərqliləşdiyi bir cəmiyyətdir. Ekoloji, texnoloji (virtual), kultural, kosmopolit, diasporal, cinsi, istehlakçı vətəndaşlıq kimlikləri bu dövrdə formalaşıb. Bu yeni cəmiyyət vətəndaşlığın kollektiv referanslarının aradan qalxdığı, vətəndaşlığın əriyib dezinteqrasiyaya uğradığı, fərdin sosial və siyasi müdaxillikdən uzaq durduğu bir post-məsuliyyət cəmiyyətidir. İctimainin özəl tərəfindən fəth edildiyi bu cəmiyyətdə ictimai həyat selebritilərin özəl həyatının ekzibisiyasına endirilib. Vətəndaş qalıcı, dayanıqlı bir identikliyə sahib deyil. O, fərqli diskurslar, praktikalar və lokasiyalar vasitəsilə formalaşmış kimlik parçalarının eklektik bir yığınıdır. Multiple bir kimliyə sahib olan vətəndaş hər an dəyişən, sürüşkən, keçici, bir-birilə ziddləşən subyekt lokasiyaları arasında var-gəl etməkdədir.
Postmodern cəmiyyətdə vətəndaşlığın dominant forması bazar/istehlakçı vətəndaşlığıdır. Əmtəə və xidmətlər kimi yaşam tərzlərinin də satışa çıxarıldığı bazar böyük sinfi kimliklərlə yanaşı, qrup identikliklərini də aşındırır, əridir. istehlakçı vətəndaş köksüz, istinadsız, likvid bir yığın əmələ gətirən simvollar, işarələr arasından etdiyi tərcihlərə əsaslanan yaşamı ilə özünü kollektiv birliklərdən uzaq tutmaqda, bütün problemlərə fərdi həll yolu axtarmaqdadır.
Modernizmin ümumbəşəri, unitar, disiplinar əxlaqından fərqli olaraq, postmodernizmdə fraqmentar, yumşaq, çeşidli etikalar meydana çıxdı. Sosial cinsiyyət, etniklik, din, kültür, məslək, yaş və digər fərqliliklər üzərində qurulan yeni cəmiyyətin etikası da parçalıdır. Modernizmdə vətən hər şeyin üzərində ikən postmodernizmdə bu rol fərdə şamil edildi. Ailə, vətən, sinif və dövlət üçün fədakarlıq, qəhrəmanlıq sona çatdı. Sərt kateqorikal əxlaqi öhdəliklər, ali və abstrakt direktivlər gücünü tamamilə itirdi. Bu post-əxlaq, post-vəzifə cəmiyyətində minimal etikaları nə bir öhdəlik, nə də sanksiya özündə ehtiva edir. Bu “light” etika əzabsız, fərdin keyfini qaçırmayan, əsnək, ekspertlərin tövsiyələrinə görə hər an dəyişçən, “à la carte” normalardan ibarət etikadır. Postmodernizmdə etika fərdlər üçün ”kosmetik bir əməliyyat”, bir “fitness fəaliyyəti” və ya interaktiv istehlak olaraq funksionaldır. Mikro etikalar partlamasının baş verdiyi postmodern cəmiyyətdə abort, seksuallıq, siqaret, narkotik, tibb, çevrə, eftanaziya, media, doğuma nəzarət, dəb, dildən istifadə fərqli etik sahələrin mövzularını təşkil edir. Şirkət etikası ilə çevrə etikası, media etikası ilə tibb etikası, idman etikası ilə bio-etika – “etik çeşidliliyin” və ya “etikalar bazarı”nın parçaları halına gəlib. Dolayısı ilə, fərdə “yapışan”, onun bioqrafiyasını müşaiyət edən qalıcı bir əxlaq, etikadan postmodernizmdə bəhs etmək mümkün deyil.
Modernizmə qədər duyğular bədənə sıx bir şəkildə bağlı idi. Sadəcə sevgi münasibətlərində deyil, hiddət və qəzəbdə də bıdənlər bir-birilə təmas halında idi. emosiya fiziki hərəkət və jestdən, toxunuşdan hələ ki ayırılmamış, bədənsizləşməmişdi. Duyğuların - emosiyaların ifadəsi üzərində sərt, disiplinar nəzarət ilə xarakterizə olunan Modernizmdən fərqli olaraq postmodern cəmiyyət “emosiyalar partlayışı”nın baş verdiyi cəmiyyətdir. Keçən əsrin ortalarına qədər duyğular üzıərində ictimai, milli, eksternal basqı hökmran ikən, postmodernizmdə duyğular üzərində nəzarət internalizasiya edildi, avto-nəzarətə transformasiya olundu. Postmodernizmdə emosiyaların “nəzarətli formada nəzarətsiz buraxılmasın”dan bəhs edə bilərik. Şərtləri hər an dəyişən, fraqmentləri arasında bir dayanıqlılıq olması gözlənilməyən sosial oyunun içində hər bir spesifik situasiyaya uyğun emosiyanın dərhal yaradılması artıq bir zərurətdir.
Öz-özünə emosional yardım kitablarının, terapevtik ekspertliyin, stress idarəetməsinin, emosional relaksasiyaya dair ritm kurslarının adiləşdiyi bu cəmiyyətdə emosiyaların bir hissəsi patolojiləşdirilməkdədir. bununla da, emosiyaların ticariləşdirilməsinə zəmin hazırlandı. İnsanların emosional problemlərinin öhdəsindən gələ bilmə bacarıqlarının azaldığı, “idarə olunan qəlb”in dominant olduğu postmodern cəmiyyətdə emosiyalar “emosional məhsul və xidmətlər sənayesi”, eləcə də media tərəfindən serialı şəkildə istehsal edilir. Duyğuların mexanikləşdirildiyi, “McDonaldlaşdırıldığı”, standartlaşdırıldğı əsrimizdə həzz kültürü də üstünlyünü davam etdirməkdədir. Disneyland, autentizm, nostalgiya və simulyasiya sənayeləri, emosional geyim və alış-veriş, ekzotik obyektlər, “emosional yerlər”, ekstrim duyğuların hiss edilməsinə istiqamətlənmiş idman fəaliyyətləri (paraşütlə tullanma və s.), “vəhşi” bölgələrə edilən səyahətlər, fantaziya məkanları emosiyaların hüdüdsuz şəkildə çeşidləndirilib ticariləşdirilməsinə yönəlmiş örnəklərdən bəziləridir.
“Emosional menecment”, “şirkət emosiyası” adları altında emosiyalar işyerində faydalılığın artırılması xidmətinə daxil edilib. Fiziki əməkdən daha çox, emosional əmək postmodernizmə aiddir. Bu xüsusən də, qadınların işlədiyi stüardessalıq, dayəlik, katibəlik, insan resursları, satış və marketinq sahələrində görülür. Bu cəmiyyətdə “əməyin qadınsılaşması” maskulen duyğuların feminizasiyası ilə müşaiyət olunur.
Postmodernizmdə bədənin yox edilməsi prosesi daha da sürətləndirilib. Bədən sürətli və çevik hərəkət etməklə istehlakçı kütlənin dinamizmini asanlaşdırmaq üçün səthini kiçiltməli olan bir avtomata çevrilib. Bu yeni cəmiyyətin ideal bədəni gənc, elastik, bronzlaşmış, gigyenik, formada bir bədəndir.
Dəriyə gəldikdə, o, düz və parlaq olmalı, şəxsi bioqrafiyanı əks etdirən izlər, qırışıqlıqlar, ləkələri əks etdirməməlidir. Postmodernizm bir yandan, virtual dünyanı genişləndirməklə vücud zərurətini demək olar ki, yox edərkən, digər tərəfdən onu kommersial indikatorlar ilə təmin edərək ucaldır. Vücud və onun səthi çoxlu bazar kimliklərini əks etdirən mətnə, səhifəyə, ekrana, göstərişlər toplusuna transformaisya olub. Bir vaxtlar gizlədilməyə çmalışılan hamilə qadın vücudu da bir reklam dəyəri qazanıb. Bodriyarın qeyd etdiyi kimi, bazarın erotikləşdirməyə çalışdığı bədən düzgün cizgilərə sahib, qüsursuz, tərləməyən, dəliklər, sızanaq və ləkələrdən azad, sürüşkən bir bədən olmalıdır. Bu, vücudun gözəl bir divar kağızı, hər daim təzə qalması, ölümsüz olması gözlənilən bir abstrakt səthə çevrilməsidir. Bu vücud dərisi üzərinə yazılan, yapışdırılan izlər ona dəyişiklik və göstəriş dəyəri qazandırır, bədəni fetişləşdirir.
Ədəbiyyat:
E. Payne, Dover Publications, NY, 196
