XIX əsrdən müasir dövrümüzə qədər Azərbaycanda daşınmaz mədəni irsin qorunmasına varislik kontekstindən baxış
18.04.2021
18.04.2021
Azərbaycanın çoxəsrlik tarixi mədəni irs nümunələri onun zəngin mədəniyyətə, qədim sivilzasiyaya malik olduğunu bir daha təsdiq edir.
Arxeoloji ərazilərdən və qədimi yaşayış məskənlərindən aşkar olunan tapıntılar, müxtəlif tikinti qalıqları, kurqanlar, qədimi qəbirstanlıqlar, memarlıq baxımdan dəyərli hesab olunan yaşayış, inzibati və ictimai binalar, hamamlar, məqbərələr, dini məbədlər, müdafiə qurğuları və s. yaradılma üsulları, öz məxsusi quruluşları, tikilmə üslubu və texnikası, yaradılmasında istifadə olunan ideya ilə onları vücuda gətirən əcdadlarımızın, cəmiyyətin, dövrünün bilikləri, nəyi sevib-sevmədikləri, texniki bacarıqları, dünyagörüşü, inancı, mədəniyyəti və s. haqqında məlumat daşıyırlar. Bu baxımdan maddi mədəni irs həm də xalqın milli pasportu qismində çıxış edə bilir. Belə olan halda maddi mədəni irsin qorunması məsələsi xüsusi aktuallıq qazanır.
Bəs mədəni irs nümunələrinin qorunması dedikdə nə başa düşülür?
Tarixən ölkəmizdə mədəni irsin qorunması işi necə təmin olunub?
Bu sahə üzrə indiki vəziyyət necədir ? Bu kimi suallara məqalədə aydınlıq gətirməyə çalışmışıq.
Əvvəlcə qeyd edək ki, mədəni irs nümunələrinin qorunması dedikdə, onların zədələnməsi, deformasiyası, dağıdılması, sökülməsi, konfiqurasiyasının pozulması və ya silahlı münaqişələr, ixtişaşlar və ictimai asayişin pozulmasının digər halları da daxil olmaqla, istənilən təhlükələr nəticəsində dəyərini itirməsinin qarşısının alınması, mədəni sərvətlərin müəyyən edilməsi, tədqiqi, siyahıya alınması, monitorinqi və istifadəsinə nəzarət edilməsi məqsədi ilə həyata keçirilən hüquqi, maddi-texniki və təşkilati tədbirlər nəzərdə tutulur [56].
Mədəni irs nümunələri özü də daşınmaz və daşınar olmaqla iki yerə bölünür.
Daşınar mədəni irsə tarixi, təbii, arxeoloji, sənədli, etnoqrafik, kulinar, bədii, elmi-tədqiqat, rəsm, incəsənət, kinematoqrafiya, numizmat, filatelist, heraldik, biblioqrafiya, epiqrafiya, estetik, etnoloji və antropoloji daşınar sərvətlərin məcmusu aid edilir.
Daşınmaz mədəni irs nümunələri deyilərkən isə arxeoloji, memarlıq, bağ-park, monumental, xatirə abidələri, dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri, o cümlədən mədəniyyət, memarlıq, bədii, etnoqrafiya, təbiət abidələri və tarixi qoruqlar, mədəniyyət məkanları, məqbərələr, arxeoloji komplekslər, memarlıq ansamblları, dini ocaqlar və etnoparklar başa düşülür [55].
Məqsədimiz XIX əsrdən müasir dövrümüzə qədər daşınmaz mədəni irsin qorunması işinin təşkilati və hüquqi baxımdan necə təşkil olunmasını varislik kontekstində açmaq olduğundan diqqətimizi bu yönə istiqamətləndirmişik.
XIX əsrdən Sovet Sosialist Respublikası qurulana qədərki dövrün mənzərəsi.
Tarixi keçmişimizə nəzər saldıqda görürük ki, XIX əsrdə ölkəmizdə yerləşən tarix və mədəniyyət abidələri yerli mütəxəssislərlə yanaşı rus və avropalı arxeoloq, şərqşünas, səyyah, əntiqşünas, həvəskar və digərlərinin diqqətini özünə cəlb edə bilmişdir.
Azərbaycan ərazilərinin arxeoloji baxımdan tədqiqinə 1829-cu ildən “Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyası” tərəfindən Aleksandr Yanovskinin Cənubi Qafqaza göndərilməsindən sonra daha ciddi fikir verilməyə başlanmışdır. Bu dövrdə abidələrimizin öyrənilməsində akademik B. Dornun da xüsusi xidmətləri olmuşdur.
1834-cü ildə səyyah Dübua de Manpera Göygöl rayonunda, 1847—1849-cu illərdə V. N. Xanıkov Bərdə, Dərbənd, Naxçıvan ərazisində, 1862-ci ildə fransalı şərqşünas səyyah A. Berje Muğan düzündə, 1884-cü ildə zavodun əməkdaşı Krome və 1888—1889-cu illərdə isə V. Belk Virxovla birlikdə Simes zavodun ərazisində, 1880-1890-cı illərdə Moskva Arxeoloji Cəmiyyətinin tapşırığı ilə A. İvanovski və Şuşa realni məktəbinin alman dili müəllimi Emil Resler Azərbaycanın qərbində, 1890-ci ildə Fransalı arxeoloq Jak de Morqan Lənkəran zonasında müəyyən arxeoloji tədqiqat işləri aparmışlar.
Göründüyü kimi, rus arxeoloqlarla yanaşı, əcnəbilər də maddi mədəniyyət abidələrimizə maraq göstərmişdir. Lakin, sonuncular bu sahədə görülən işləri əsasən həvəskar formada həyata keçirmiş və başlıca məqsədləri qiymətli əşyalar əldə etmək olmuşdur.
XIX əsrin əvvəllərindən körtəbii və qeyri-peşəkar formada aparılan işlər 1871-ci ilin oktyabrında Tiflis şəhərində “Qafqaz Arxeoloji Komitəsi”nin, 1873-cü ildə isə “Qafqaz Arxeologiyası Həvəskarları Cəmiyyəti”nin təşkil edilməsi ilə yeni mərhələyə qədəm qoymuş, Qafqazın, o cümlədən də Azərbaycanın Qafqaz arxeologiya cəmiyyətinin nəzarəti altında öyrənilməsinə başlanmışdır.
1901-ci ildə Tiflisdə “Moskva Arxeoloji Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsi”nin təsis edilməsi də bu sahədə görülən işlərə öz müsbət töhfəsini vermişdir.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti qurulana qədər bir sıra arxeoliji qazıntı və kəşfiyyat xarakterli ilkin tədqiqat işləri (akademik V.V.Bartold Bakıda (1904), V. Ter-Qukasov (1908—1920-ci illərdə) Gəncəçay ərazisində və Quşçu kəndi yaxınlığında, S.V.Ter-Avetisyan Pir Hüseyn xanəgahında (1907) və Xaraba-Gilan şəhər yeri ərazisində (1913), Y.Lalayan Qədim Qəbələ şəhər yeri xarabalıqlarında (1915) və s.) aparılmışdır.
1918-ci ilə qədərki vəziyyəti ümumiləşdirsək qeyd edə bilərik ki, bu illərdə əsas diqqət arxeoloji abidələrə verilsə də, müvafiq işlər sistemli və ardıcıl xarakter daşımamış, bir sıra hallarda çöl tədqiqatları nəticəsində əldə olunan qiymətli materiallar talan olunaraq xaricə daşınmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli ruhun və milli ideyaların güclənməsi nəticəsində milli mədəniyyətin təbliği və tədqiqinə, həmçinin mədəni irsin qorunmasına diqqət artmışdır. Qeyd olunan sahələrin hər biri üzrə təşkil olunmuş işlər peşəkar səviyyədə aparılmış, bu istiqamətdə ardıcıl siyasət yürüdülməsi ilə yanaşı, ictimai təşkilatların imkanlarından da istifadə edilmişdir.
Beləki, 1918-ci ildə Azərbaycanın müxtəlif tipli arxeoloji abidələrini öyrənmək, xalqın mədəni sərvətinin talan edilib xaricə aparılmasının qarşısını almaq məqsədi ilə Bakıda “Arxeologiya Cəmiyyəti” yaradılmış, 1919-cu ildə Azərbaycanın tarixi irsini toplamaq və qorumaq üçün yerli diyarşünaslar və şərqşünaslar “Şərqin arxeologiyası və tarixinin həvəskarları” dərnəyini təşkil etmişlər. Həmin ilin dekabrında isə dərnəyin üzvləri Bakı Universiteti nəzdində “Müsəlman Şərqini öyrənən Cəmiyyət” yaratmışlar.
Müsəlman Şərqini öyrənən Cəmiyyət Cənubi Qafqazın arxeoloji öyrənilməsini, Şabran şəhərinin xarabalıqlarının axtarılmasını, Nizami Gəncəvinin qəbirüstü abidəsinin tədqiqini, Bakı ətrafındakı tarixi abidələrin öyrənilməsini ön plana çəkmişdi. Cəmiyyət orta əsr şəhərlərinin tədqiqinə də xüsusi əhəmiyyət verirdi [ 13, s 14] .
1919-cu ildə Bakı şəhərinin baş memarı (1908-1922) olmuş Zivərbəy Əhmədbəyov Şamaxıda mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi və Şamaxının bərpası üçün "Yeni Şirvan" cəmiyyətini ( 1917-ci ildə Ömər bəy Abuyevlə birgə "İslam incəsənəti abidələrini sevənlər və qoruyanlar cəmiyyəti" yaratmışdı) təsis etmiş, bundan başqa, AXC hökümətinin 31 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə Xarici İşlər Nazirliyi yanında yaradılan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yalnız müəyyən olunmuş mövzu üzrə materialların toplanması ilə kifayətlənməmiş, həmçinin Azərbaycan xalqının tarixi keçmişi ilə bağlı olan maddi-mədəniyyət nümunələrinin siyahıya alınması, onların öyrənilməsi və bərpası istiqamətində fəaliyyət göstərməyi də vacib hesab etmişdir [14, s 356 ]. Bu baxımdan Komissiyanın üzvü Məhəmməd bəy Ağayevin 24 yanvar 1920-ci ildə Daxili İşlər Nazirinə ünvanladığı tarixi məktub olduqca qiymətli sənədli faktdır. Burada o, bir sıra mühüm məsələlərə toxunmuş və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xalq Maarif Nazirliyi yanında Arxeologiya şöbəsinin yaradılması təklifini irəli sürmüşdü [60 ].
Lakin, 1920-ci ilin aprelində baş verən məlum hadisələr AXC hökümətinə qarşıya qoyduğu vəzifələri gerçəkləşdirməyə imkan vermədi.
Sovet Sosialist Respublikasının yaradılması dövründən müstəqilliyimizin bərpasına qədər ki dövrün təhlili
Ölkəmizdə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan İnqilab Komitəsi abidələrin qorunması, qeydə alınması və tədqiqi ilə bağlı bir sıra lazımi addımlar atıldı.
Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığının 1920-ci il tarixli qərarına əsasən Azərbaycan Dövlət Muzeyi (indiki Tarix Muzeyi) yaradıldı və onun tərkibində “Qədim Abidələrin Mühafizəsi Komissiyası” fəaliyyət göstərməyə başladı. Bundan başqa, Azərbaycan İnqilab Komitəsi tərəfindən 1920-ci ilin 7 iyul tarixində “İncəsənət abidələri və əsərlərinin siyahıya alınması və mühafizəsi haqqında” Əmri verildi. Bununla da Azərbaycanın bölgələrində bu qəbildən olan abidələr qeydə alınaraq onların mühafizəsi ilə bağlı tədbirlər müəyyənləşdirilmiş oldu. 1922-ci ildə isə Şərqşünaslıq və İctimai Elmlər İnstitutunda “Azərbaycan Arxeoloji Cəmiyyəti” quruldu [3, s 379].
1923-cü ildə “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti”nin və Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı nəzdində “Azərbaycan Arxeoloji Komitəsi”nin (Azarxkom) təsis edilməsi və əvvəllər yaradılmış “Qədim Abidələrin Mühafizəsi Komissiyası” və “Azərbaycan Arxeoloji Cəmiyyəti”nin bu idarəyə birləşdirilməsi maddi-mədəni irsimizin öyrənilməsində, qorunmasında, o cümlədən milli arxeoloq kadrların yetişdirilməsində mühüm rol oynadı.
Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti, Azərbaycan Arxeoloji Komitəsi və Azərbaycan Dövlət Muzeyi bu illərdə bir-birilərilə sıx əməkdaşlıq etmiş, fəaliyyətlərini əlaqələndirmişlər. Cəmiyyət əsas elmi-tədqiqat müəssisəsi kimi arxeoloji qazıntılar və axtarışlar aparmış, aşkar edilən maddi mədəniyyət nümunələri Arxeoloji Komitə tərəfindən qeydə alınaraq Dövlət Muzeyinə təhvil verilmişdir.
Tarixi abidələrin qeydiyyatı, tədqiqi və qorunması işinin təşkilində Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığının “Qədim abidələrin qeydə alınması və onların mühafızəsi haqqında" 4 mart 1924-cü il tarixli 20 saylı Dekretinin də mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Həmin dekretlə memarlıq, mədəniyyət, tikinti abidələrinin, saraylar, karvansaralar, qədim evlər və mədəniyyət binalarının, bütün incəsənət abidələri, müxtəlif bədii sərvətlərin mühafızəsi və qeydə alınması işinə başlanmış və respublika ərazisindəki arxeoloji abidələrin qeydiyyatı və tədqiqinə nəzarət Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinə tapşırılmışdır. [3, s 221].
1927-ci ildə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı nəzdindəki Arxeoloji Komitə “Azərbaycan Əsari-ətiqə, İncəsənət və Təbiəti Mühafizə Komitəsi”nə (Azkomstaris), 1930-cu ildə isə “Azərbaycan Qədim Abidələrin Mühafizəsi Komitəsi”nə (AzÇUOP) çevrilərək bu adla fəaliyyət göstərmişdir.
1929-cu ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi nəzdində vəAzərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin bazasında “Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu”nun (Az. DETİ) yaradılmasından sonra sonra tarixi ərazilərin arxeoloji baxımdan öyrənilməsi pərakəndə şəkildə müxtəlif qurumlar tərəfindən deyil, elmi şəkildə, xüsusi planla Elmi-Tədqiqat İnstitutu tərəfindən (İnstitutun Tarix və Etnoqrafiya şöbəsinin rəhbərliyi ilə) həyata keçirilməyə başlandı.
1932-ci ildə Azərbaycan MİK qərarı ilə Az. DETİ bazasında SSRİ Elmlər Akademiyasının Zaqafqaziya filialının Azərbaycan Şöbəsi (EA ZFAŞ) təşkil edildi, 1935-ci ildə isə EA ZFAŞ bazasında SSRİ EA-nın Azərbaycan filiali (EA AF) yaradıldı. Filialın tərkibində müxtəlif sahələr üzrə institutlarla yanaşı Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu (1951-1956-ci illərdə Tarix və Fəlsəfə İnstitutu, 1956 –ci ildən bu günədək Tarix İnstitutu) və 1936-cı ildən Azərbaycan Tarix Muzeyi fəaliyyət göstərmişdir.
Görülən təşkilati tədbirlər nəticəsində ekspedisiyaların təşkil olunması ardıcıl və sistemli xarakter almağa başladı, arxeoloji qazıntıların aparılması genişləndi və nəticədə bir sıra mühüm arxeoloji kəşflər edildi.
Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1935-ci il 4 may tarixli 428 nömrəli “Arxeoloji abidələrin qorunması haqqında” Qərarının verilməsi və qeyd olunan mərkəzləşmiş qrumun yaradılması müvafiq sahə üzrə vəziyyətin nisbətən düzəlməsinə səbəb oldu [28, s.229].
SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 23 yanvar tarixli 131 nömrəli qərarına uyğun olaraq Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 27 mart tarixli 316 nömrəli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı və respublikanın digər elmi-tədqiqat idarələri əsasında Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası təsis edilməsi digər elm sahələrində olduğu kimi, arxeoloji tədqiqatlarda, o cümlədən də abidələrin qorunması işində müsbət dönüşə səbəb oldu. Bu ildən “Tarix institutu” da AMEA-nın tabeliyinə verildi.
Böyük Vətən Müharibəsindən sonrakı dövrdə abidələrin qorunması sahəsindəki vəziyyət müsbətə doğru dəyişməyə başladı.
Belə ki, 1948-ci il oktyabr ayının 14-də SSRİ Nazirlər Sovetinin “Mədəniyyət abidələrinin mühafizəsini yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında” 3898 nömrəli qərarı verildi və bu qərarla birlikdə “Mədəniyyət abidələrinin mühafizə edilməsinə dair Əsasnamə” təsdiq edildi. Bununla da abidələrin qorunması işi hər bir respublikasının Nazirlər Sovetinə, o cümlədən vilayətin, ölkənin, rayonun zəhmətkeş deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsinə tapşırıldı.
“Mədəniyyət abidələrinin mühafizə edilməsinə dair Əsasnamə”də qeyd olunurdu ki, elmi-tarixi və ya bədii əhəmiyyəti olan SSRİ ərazisindəki bütün mədəniyyət abidələri toxunulmaz ümümxalq malıdır və dövlət tərəfindən mühafizə olunur [7, s ].
SSRİ Nazirlər Sovetinin aktına müvafiq olaraq Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti 1948-ci il dekabrın 2-də “Mədəniyyət abidələrinin mühafizəsini yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında" 1440 nömrəli qərar qəbul etdi. Bu qərarda, mədəniyyət abidələrinin mühafizəsinə, onların necə saxlandığına nəzarət etmək Naxçıvan Muxtar SSR Nazirlər Sovetinə, Dağlıq Qarabağ Vilayət İcraiyyə Komitəsinə, şəhər, rayon, kənd zəhmətkeş deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsinə, arxeoloji və tarixi abidələrin qeydiyyata alınması, mühafizəsi, bərpası və bunlardan istifadə olunması işlərinin təşkilinə rəhbərlik və nəzarət Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Mədəni- Maarif Müəssisələri Komitəsinə (bir qədər sonra Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəni-Maarif Müəssisələri İdarəsinə) tapşırılır və göstərilirdi ki, rəhbərlik üçün SSRİ Nazirlər Sovetinin 1948-ci il 14 oktyabr tarixli 3898 nömrəi qərarı ilə təsdiq edilmiş Əsasnamə qəbul edilsin.
Bundan əlavə, həmin qərarda vurğulanırdı:
“Nəzərə alınsın ki, SSR İttifaqı Nazirlər Soveti özünün 1948-ci il 14 oktyabr tarixli 3898 nömrəi qərarının 11-ci bəndi ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinə icazə vermişdir ki, mədəniyyət abidələrini mühafizə etmək üçün SSRİ Elmlər Akademiyasının, SSRİ Nazirlər Soveti yanında İncəsənət İşləri Komitəsinin, müttəfiq respublikaların Nazirlər Soveti yanında mədəni-maarif idarələri komitələrinin nümayəndələrindən, habelə mədəniyyət abidələrini öyrənmək və bərpa etmək sahəsində ayrı-ayrı mütəxəssislərdən ibarət heyətdə elmi-metodiki şura yaratsın, mədəniyyət abidələrinin qorunması və öyrənilməsi, bərpa işlərinin elmi metodlarının təkmilləşdirilməsi və mədəniyyət abidələrinin elmi surətdə təsnif edilməsi işlərinə elmi-metodik rəhbərlik edilməsin həmin şuraya tapşırsın, bərpa işlərinin elmi metodlarını təkmilləşdirməyi və mədəniyyət abidələrinin elmi təsnifatını müəyyən etməyi həmin şuraya həvalə etsin” [9, s 189-190].
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasına belə bir Şuranın yaradılmasına “Azərbaycan SSR-də Mədəniyyət abidələrinin qorunması, bərpa edilməsi və öyrənilməsi haqqında” Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1951-ci il 1 fevral tarixli 121 nömrəli qərarının 5-ci bəndi ilə verilmiş və qısa müddət ərzində elmi-metodiki şura yaradılmışdı [9, s 535-536].
Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1950-ci il 27 mart tarixli 376 nömrəli qərarı ilə “Azərbaycan SSR ərazisindəki arxeoloji və tarixi abidələrin uçota alınması, mühafizə edilməsi və saxlanılması qaydası haqqında” ayrıca “Təlimat” təsdiləndi və burada uçota alınma, mühafizə və saxlanılma qaydaları ayrı-ayrı bəndlərlə verildi, eyni zamanada proseslərlə bağlı müvafiq qurumların vəzifələri birdaha göstərildi [17, s 18-25].
Bu qərarın ardınca Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti abidələrin qorunmasına diqqəti yönəltdi və abidələrin mühafizəsi, bərpası və tədqiqinin pis vəziyyətdə olmasını vurğulamaqla özünün “Mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi, bərpa edilməsi və öyrənilməsi haqqında” 1950-ci il 22 aprel tarixli 21 nömrəli protokolunu tərtib etdi.
Bir qədər sonra - 1951- ci ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin“Mədəniyyət abidələrinin qorunması, bərpa edilməsi və öyrənilməsi haqqında” xüsusi qərarı qəbul edildi. Burada bir sıra mühüm tarixi əhəmiyyətə malik mədəniyyət abidələrinin, bəzi qəbirstanlıqların, məbədlərin və digər qədimi abidələrin dövlət orqanlarının nəzarəti altında saxlanılan əsər elan edilməsi qərara alınmışdı [ 7, s 5].
Bundan əlavə, “Azərbaycan SSR-də Mədəniyyət abidələrinin qorunması, bərpa edilməsi və öyrənilməsi haqqında” Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1951-ci il 1 fevral tarixli 121 nömrəli qərarında göstərilirdi ki, “Arxitektura İşləri İdarəsi, İncəsənət İşləri İdarəsi və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Siyasi Maarif İdarələri Komitəsi mədəniyyət abidələrinin mühafizə olunmasını, bərpa edilməsini və öyrənilməsini yaxşılaşdırsın və mədəniyyət abidələrinin mühafizə olunması haqqında” SSR İttifaqı Nazirlər Sovetinin 1948-ci il 14 oktyabr tarixli 3898 nömrəli qərarı ilə təsdiq olunmuş Əsasnaməyə, arxeoloji və tarixi abidələrin uçota alınması, qeyd edilməsi və saxlanması qaydası haqqında Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1950-ci il 27 mart tarixli 376 nömrəli qərarı ilə təsdiq olunmuş təlimata ciddi riayət olunsun”.
Eyni zamanda “Naxçıvan Muxtar SSR Nazirlər Sovetinə, DQMV İcraiyyə Komitəsinə, mədəniyyət abidələrinin yerləşdiyi rayon və şəhər icraiyyə komitələrinə bir vəzifə olaraq tapşırılsın ki, özlərinin gözətçi limitləri hesabına mədəniyyət abidələrinin mühafizə olunmasını və bunların saxlanmasına nəzarət edilməsini təmin etsinlər” [9 , s 535] .
Yuxarıda qeyd olunan hüquqi sənədlərdən görsənir ki, XX əsrin ortalarında abidələrin qorunması sahəsində problemlər qalmaqda idi və hökümət vəziyyətin yaxşılaşdırılması istiqamətində gərəkən təşkilati və hüquqi addımları atırdı. Belə addımlardan biri 1952-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxitektura İşləri İdarəsinin (1959-cu ildən Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Tikinti və Arxitektura İşləri üzrə Dövlət Komitəsi) tabeçiliyində “Xüsusi Elmi-Bərpa İstehsalat Emalatxanası”nın (indiki “Azərbərpa” Elmi-Tədqiqat Layihə İnstitutu) yaradılması olmuşdu. Məhz bundan sonra abidələrin bərpası işi daha mütəşəkkil və xüsusi metodologiya əsasında aparılmağa başlanmışdı.
Əvvəllər memarlıq abidələrində bərpa adı ilə əsasən təmir işləri görüldüyündən ciddi nöqsanlara yol verilmişdi. Xüsusi Elmi-Bərpa İstehsalat Emalatxanasının yaradılması abidələrin elmi şəkildə bərpa olunmasında müstəsna rol oynamağa başladı.
Emalatxana yaradıldıqdan sonra qısa müddət ərzində Şəkidə, Bərdədə, Mərdəkanda və Naxçıvanda bərpaya ehtiyacı olan abidələrin ölçülərini çıxararaq onların bərpa layihələrini hazırlamış, eyni zamanda bir sıra mühüm abidələrdə bərpa işlərini həyata keçirmişdir.
Xüsusi Elmi-Bərpa İstehsalat Emalatxanası işini Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti yanındakı “Abidələrin Mühafizəsi və Bərpası üzrə Elmi-Metodik Şura” ilə sıx əlaqəli şəkildə qurmuşdu. Elmi-Metodik Şuranın iclaslarında eskiz halında bütün bərpa layihələri, bərpa edilməli abidələrin əsas hissələrinin müfəssəl layihələri, abidələrin ətrafındakı zonaların abadlaşdırılması məsələləri müzakirə edilmiş, memarlıq abidələrinin layihəsi və bərpasının başlıca məsələlərinin həllində əsas istiqamətlər müəyyənləşdirilmişdir [8 s, s 7].
Yuxarıda qeyd olunan bütün müsbət məqamlara baxmayaraq abidələrin qorunması sahəsində ciddi problemlər qalmaqda davam edirdi. 1957-ci ilin 23 aprelində Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti birgə iclas keçirdi və nəticədə «Azərbaycan mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi, mühafizəsi, bərpası işinin vəziyyəti və yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında» Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1957-ci il 23 aprel tarixli 206 nömrəli qərarı qəbul edildi.
Bu qərarda Azərbaycanda mədəniyyət abidələrinin qeydə alınması, qorunması, müəyyən edilməsi, öyrənilməsi, bərpası və təbliğatı vəziyyəti kəskin tənqid edilir, yerli Sovetlərin mədəniyyət abidələrinin mühafizəsinə olan məsuliyyətsizlik münasibəti nəticəsində hələ də abidələrin dağıdılması (məlum olur ki, Mərəzə rayonunun Xillmilli kəndindəki karvansara, Bakının Binəqədi rayonunun Xocahəsən kəndindəki karvansara, Xaldan kəndindəki məqbərə, Quba rayonunun Aqbil kəndindəki məqbərə və digərləri nəzarətsizlikdən dağıdılmışdır S.Q ) hallarına rast gəlindiyi bildirilirdi.
Yeri gəlmişkən bildirək ki, vaxtikən bəzi tarixi tikililər ( XIII əsrə aid Bibiheybət məscid kompleksi, XIX əsrdə tikilmiş Aleksandr Nevski kilsəsi və s.) Sovet Hakimiyyət orqanları tərəfindən dinə qarşı mübarizə adı altında bilərəkdən dağıdılmışdı.
1957-ci ildə müəyyən tarixi abidələr və muzeylər Azərbaycan Elmlər Akademiyasının nəzdindən Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin nəzarətinə verildiyindən Mədəniyyət Nazirliyində “Muzeylər və abidələrin mühafizəsi” şöbəsi yaradılmış, həmçinin Xüsusi Elmi-Bərpa İstehsalat Emalatxanası da Mədəniyyət Nazirliyinin tabeçiliyində (1958-ci ildən) fəaliyyət göstərməyə başlamışdı.
Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1957-ci il 23 aprel tarixli 206 nömrəli qərarında xüsusi toxunulan məsələlərdən biri də abidələrin siyahısının tərtibati ilə bağlı idi. Bununla bağlı qeyd olunurdu ki, yaşayış-memarlıq abidələrinin siyahısı dəqiqləşdirilməmiş və dövlət mühafizəsinə ehtiyacı olan bütün növ tarixi abidələrin siyahısının tərtibi üzrə işlər tamamlanmamışdır. Yalnız Azərbaycan SSR-də dövlət mühafizəsinə götürülmüş memarlıq abidələrinin siyahısı təsdiq olunmuşdur. Buna görə qeyd olunurdu ki, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin tikinti Memarlıq İşləri üzrə Dövlət Komitəsi, Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyi və Elmlər Akademiyası, bir ay müddətində dövlət tərəfindən qorunacaq arxitektura, xalq məskənləri, incəsənət, arxeologiya abidələrinin, mədəniyyət xadimlərinin qəbirlərinin siyahısının tərtibini başa çatdırsın və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin təsdiqi üçün təqdim etsin. Qeyd olunan tapşırığın icrası ilin sonunda mümkün oldu və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 11 noyabr 1957-ci il tarixli 634 nömrəli qərarı ilə respublika üzrə 348 arxeoloji, 35 memarlıq abidəsi olmaqla cəmi 383 abidə dövlət mühafizəsinə götürüldü.
1957-ci il 23 aprel tarixli 206 nömrəli qərarda abidələrin siyahısının təsdiqlənməsi məsələsindən başqa aşağdakı tapşırıqlar verilmişdi :
a. Mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi və təsnifatı mövzusu genişləndirilsin, bu sahədə ekspedisiya işləri gücləndirilsin və s.
Bu illərdə abidələrin qorunması sahəsindəki vəziyyətin təhlili göstərir ki, siyasi qərarlar abidələrin qorunması üzrə görülən işlərin müsbət yöndə dəyişməsində xüsusi rol oynamışdır.
Belə ki, abidələrin bərpa işlərinin yaxşılaşdırılması və sürətləndirilməsi üçün Xüsusi Elmi-Bərpa İstehsalat Emalatxanasının maddi-texniki bazası və kadr potensialının gücləndirilməsi istiqamətində tam olmasa da bir sıra mühüm işlər görülmüş, Azərbaycan SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarları ilə “Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi” Dövlət Tarix-Memarlıq qoruq-muzeyi (1964), “Qobustan Dövlət Tarix Bədii Qoruğu” (1966) və “Yuxarı baş” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu (1967) yaradılmış, Möminə Xatun türbəsi, Yusif ibn Küseyr türbəsi, Şirvanşahlar sarayı, Bərdə məqbərəsi, Bakıdakı qala divarları, Şəki xan Sarayı, Mərədkanda dördkünc və dairəvi qala abidələrində bərpa işləri həyata keçirilmiş və digər tədbirlər görülmüşdür.
Respublika üzrə bütün növ abidələr dövlət mühafizəsinə götürülmədiyindən abidələrin yenidən təftişinə qərar verilmiş və nəticədə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 2 aprel 1968-ci il tarixli 140 nömrəli qərarı ilə abidələrin yeni siyahısının təsdiqlənmişdir.
Əvvəlki siyahidan fərqli olaraq bu siyahıda 368 arxeoloji, 591 memarlıq abidəsi olmaqla cəmi 959 abidə dövlət mühafizəsinə götürülmüş və abidələrin sayına görə onların qorunması ilə birbaşa 434 abidə mühafizəçisi məşğul olmuşdur.
(ardı var)
İstifadə olunmuş mənbələrin siyahısı:
Rus dilində
Dövri mətbuat, məcmuələr:
İnternet resursları:
54. İlham Əliyev Gəncədə “İmamzadə” dini kompleksində yaradılan şəraitlə tanış olub \ https://president.az/articles/17804
55. “Mədəniyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu\ http://www.e-qanun.az/framework/25303
56. “Azərbaycan Respublikasında mədəni irs nümunələrinin qorunması, bərpası və istifadəsi Qaydası”nın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı\ http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/30/f_30401.htm
57. “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı \ http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/28/c_f_28902.htm
51. “Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı \ http://www.e-qanun.az/framework/2847
58. “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı \ http://www.e-qanun.az/framework/43473
59. “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin regional idarələrinin ərazi mənsubiyyətinin, ştat sayının müəyyən edilməsi və bununla bağlı maddi-texniki təminat məsələlərinin həlli haqqında” \ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı \ http://www.e-qanun.az/framework/44581
60. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurucularının tarixindən: Aslan bəy Kriçinski və Xüsusi Komissiyanın fəaliyyəti haqqında \ http://milliarxiv.gov.az/az/azerbaycan-xalq-cumhuriyyeti-qurucularinin-tarixinden-aslan-bey-kricinski-ve-xususi-komissiyanin-fealiyyeti-haqqinda
61. http://whc.unesco.org/en/statesparties/az/
62. http://mct.gov.az/az/umumi-xeberler/10378
63. https://icherisheher.gov.az/az/78-iceri-shere-xos-gelmisiniz
64. https://www.azmiu.edu.az/pages/142
65. “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu \ http://www.e-qanun.az/framework/3526
66. Ali təhsilin bakalavriat (əsas (baza ali) tibb təhsili) səviyyəsi üzrə ixtisasların (proqramların) TƏSNİFATI / http://www.e-qanun.az/framework/41438
67. Ali təhsilin magistratura səviyyəsi üzrə ixtisasların (ixtisaslaşmaların) TƏSNİFATI / http://www.e-qanun.az/framework/21781
68. Ali təhsilin doktorantura səviyyəsi üzrə ixtisasların TƏSNİFATI / http://www.e-qanun.az/framework/23253
