Antik dünyanın vətəndaş fəzilətləri
29.01.2021
29.01.2021
Kəskin sosial atomlaşma, maddi istəklər və arzuların tətminsizliyi, spiritual aclıq, vətəndaşların bir-birinə qarşı inamsızlığı, iradəsizlik və cəsarətsizlik, “qorxu mədəniyyəti” və “təhlükəsizlik kultu” ilə xarakterizə olunan modernist cəmiyyətlər ilə mü
Aristotel vətəndaş fəzilətinin beş əsas xarakteristikasını müəyyən edir. Öz-özünə nəzarət və ya nəfs üzərində hakimiyyət (1), inam və etimad göstərmə bacarığı (2), bir-birinə qarşı diqqətlilik (fronesis) və dərin düşüncə (3), entuziazm və cəsarət (4), xoş niyyət (eunoia) və harmoniya qabiliyyəti (5).
Hər bir siyasi idarəetmədə vətəndaşlar istək yaxud ehtiyacın yaratmasından asılı olmayaraq özününkü olmayana sahib olmaq impulsuna müqavimət göstərməlidir. Təhsil vətəndaşları ifrat sahib olma istəyi və pul sevgisindən uzaqlaşdırmalıdır. İnsan öz ehtiyaclarını qarşılamaq və digərlərinə qarşı xeyirxahlıq üçün maddi sərvəti arzulamalıdır (bax.1).
Lakin Hobbsa istinad edərək qeyd etməliyik ki, qədim “xeyir” konsepti istək yaxud mənfəət konsepti qarşısında kollapsa uğrayır. Belə ki, xeyirin yeganə ölçüsü fərdin istəkləri yaxud da fərdlər tərəfindən edilən seçimlərin meydana çıxardığı bəzi istəklər kombinasiyasıdır. Xeyirin iradədən kənar mövcudiyyəti yoxdur (bax.2). Aristotelə görə isə, iradə ruhun yalnız bir və daha az nəcib hissəsidir. O yalnız ruhun daha rasional və daha nəcib hissəsi ilə harmoniya zamanı aristokratik xarakter ala bilər. Beləcə, təhsil vətəndaşların istək və coşğularını basdırmalı deyil, onları nəcibləşdirməlidir. Bu sadəcə siyasi idarəetməyə deyil, həm də fərdləri nəzarətsiz və irrasional istəklərini tətmin etməyə çalışmanın əbəsliyindən mühafizə etməklə onların da faydası üçündür.
İnam və etimadlılıq
İnamın vətəndaşlar arasında üstünlüyü üçün onlar bir-birinə etimad göstərməyi bacarmalıdır. İnam və etimadın bir neçə perspektivdən üstünlüyü çox zəruridir. Ən əsası ona görə ki, vətəndaşlar başqalarının idarə etməsinə icazə vermək üçün bir-birinə etimad göstərmədiyi müddətcə heç bir siyasi idarəemə davamlı ola bilməz. Vəzifələrin məziyyətə uyğun bölüşdürülməsi üçün, məziyyət yaxud fəzilətin nədən ibarət olması haqqında vətəndaşlar bir-birinin mühakiməsinə etimad göstərməlidir (bax.3). Belə bir etimadın olmaması halında, vəzifələr yalnız qəsb etmə yolu ilə əl dəyişdirəcək. İnam və etimad üstünlük təşkil etməsə idarə olunanlar idarə edənlərin qərarlarına əməl etməyəcəklər, vəzifə sahibləri təlimat vermə gücünü itirəcək.
İnam və etimadın üstünlüyü bir siyasi idarəetməni tiran yaxud demaqoqun dominantlığına qarşı da qoruyur. Vətəndaşlar bölündüyü zaman yalnız şəxsi maraqları üçün idarə etmək istəyənlər asanlıqla hakimiyyət pillələrini yüksələ bilərlər. Lakin vətəndaşlar birləşdikdə və bir-birinə inandıqda, idarəetməyə etimad göstərməyəcək şəxsi birlikdə asanlıqla etibarsızlaşdıra bilərlər (bax.4).
Nəhayət, vətəndaşlar bir-biriləri qarşısında qəbul etdiyi öhdəliyi qorumaq üçün də inamlı və etimadlı olmalıdır. Belə öhdəliklər və vəzifələr olmadan heç bir şəhər mövcud ola bilməz. Birlikdə yaşamaq üçün vətəndaşlar bir-birilərinin mülkiyyətinə toxunmamalıdır, əksər hallarda, maddi baxımdan daha zəngin olanlar qarşılıqlı vəzifələr ilə bağlı daha güvənilir olmalıdır. Çünki digərlərinə nisbətən daha az ehtiyac içərisində olan varlılar hüquqi baxımdan özlərininki olmayanı saxtakarlıqla mənimsəməyə cəhd etmirlər (bax.5). İstənilən halda, gəlir əldə etmək imkanlarının çoxluğu şəxsləri güvənilməz olmağa təşviq edir.
Güvən və etimadın üstünlüyü üçün vətəndaşlar bir-birilərinin xarakteristikalarına bələd olmalıdırlar. İnsani varlıqlar yalnız digərinin xarakterini güvənilir hesab etdiyi zaman bir-birinə etimad göstərirlər. Aristotelə görə, vətəndaşların bir-birini şəxsən tanımasına deyil, onların bir-birində arzu edilən və inam oyandırıcı cəhətləri tanımasına ehtiyac var. Hər bir tiranik idarəetmə öz subyektləri arasında inamı sarsıtmağa çalışmaqla onların bir-birinə qarşı yadlaşması üçün hər şeyi edəcək.
Siyasi fəzilətin digər mühüm elementi bir-birinə qarşı diqqətlilik və dərin düşüncədir (intellekt) və (dianoetika). Aristotel bildirir ki, digər xalqlar ilə müqayisədə dərin düşüncənin – intellektin bəxş edildiyi yunanlar həm özlərini, həm də digərlərini daha superiyor tərzdə idarə etmək qabiliyyətinə malikdir. Dianoia həm fronesis-in, həm də idarə etmək və idarə olunmaq qabiliyyətinin zəruri şərtidir. Bir şeyi etməzdən və ya bir fəaliyyətə başlamazdan əvvəl insanı düşünməyə vadar edən səciyyə intellektdir. Nisbətən, daha aşağı pillədə yer alan texniki bacarıq və tədbirliliyi tamamlayacaq olan məhz budur. Dianoetika olmadan insanlar bir-birini daha az diqqətə alır, dinləmək və düşünməkdən daha çox fəaliyyət göstərməyə meyillənir. Dolğun mühakimə deyil, sürətlə alınmış qərarlar üstün tutulur.
Yunan filosofuna görə, doğru siyasi düzən “fronesis” qabiliyyətinə malik olan vətəndaşlardan reallaşdırmazdan əvvəl qərarlarını yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir. Yenidən dəyərləndirmə olmadan hökm (mühakimə) olaraq adlandırıla biləcək qərar meydana çıxa bilməz. Mühakimə və hökmsüz insani varlıqlar yaşaya bilməz. Hətta bir assosiasiya zəruri həyat ehtiyacları təmin edən şəxslərdən təşkil edilsə belə, nəyin ədalətli olduğunu müəyyən və mühakimə edən kimsəyə mütləq ehtiyac var. Ona görə də, yunan mütəfəkkiri şəhər-dövlətin siyasi-hüquqi qərarlar qəbul edən, mühakimə edən hissəsini, ərzaq, geyim və sığınacaq təmin edən hissələrindən daha mühüm, həm də essensial hesab edirdi.
Öz-özünə nəzarət, inam və dərin düşüncə ilə yanaşı vətəndaşların sahib olmalı olduğu digər fəzilət cəsarətdir. Yunanlara görə, entuziazm və cəsarət olmadan onların taleyi asiyalıların taleyi kimi olardı - əbədi tabelik və köləlik. Cəsarətli insan təbiəti etibarilə aqressiv olmasa da, belə olmağa hazırdır. Hər bir insan həm cəsarətli, həm də mümkün olduğu qədər kübar olmalıdır. Çünki başqalarının yaratdığı ədlətsizliklər və təhlükələrdən yayınmaq heç bir halda mümkün olmadığı üçün, cəzalandırmaq deyil, amma özünü müdafiə etməyə hazır olmaq mütləqdir. Lakin nəcib cəsarət məziyyətinə sahib olmayan bir ruh buna qadir deyil (bax.6).
Bununla belə, əgər cəsarətliliyin mənbəyi affeksiyadırsa, (ho thumos estin ho poion to philetikon) bu yunanlara azad olmağı və özünü idarə edə bilməyə necə icazə verirdi? Güman ki affektiv cəsarət, dostluq öhdəliklərinə bağlı olmağı və özlərininki olana qarşı protektiv davranmağa sövq edirdi. İnsani varlıqlar özlərininki və dəyərli olan ilə bağlı affeksiya hiss edirlər. Affeksiya obyektləri təhdid edildiyi zaman cəsur insani varlıqlar dəyərli və doğru hesab etdiklərini qorumağa hazır olurlar. Cəsur insan yalnız ədalətsiz davrananlara qarşı amansız reaksiya verə bilərlər. Başqa bütün hallarda o kübar və nəzakətlidir. Ədalətsizliyin hərəkətə gətirdiyi cəsur insan tanımadığına hücum edən bir heyvan deyil, sahib olduqları və dəyərli hesab etdiklərinə qarşı təhlükə və ya təhdid duyduğu zaman hücum edən “əhliləşdirilmiş heyvan”dır.
Özününkü və özü üçün dəyərli (özəl) olanı qorumaq sadəcə mübarizəyə hazırlıq yaxud amansızlıq deyil, bu daha çox əxlaqi duyarlılıq, öz dəyərinə və doğru hesab etdiyi düşüncəsinə qarşı loyallıqdır. Bu hissin insan fitrətində var olduğunu bildirən Aristotel qeyd edir ki, bu hiss onun dostları və doğmaları təhdid edildiyi zaman deyil, həm də fəlsəfi fəaliyyət zamanı da oyana bilər. Dolayısı ilə, cəsarətlilik sadəcə kor və bəsit patriotizm deyil, çünki dostluq, ailə və həyat, eləcə də düşüncə tərzinə verilən dəyər insanı onları qorumağa sövq edir. Ona görə də, cəsarət mühakimə ilə bağlıdır və mühakimədən qaynaqlanır (bax.7).
Siyasi fəzilətin təbiətini müəyyən etdikdən sonra ona nail olmanın yollarına diqqət yetirə bilərik. Aristotelə görə, siyasi idarəetmələri davamlı edən ən mühüm faktor təhsildir. O bildirir ki, bütün şəhər idarəçiliyinin ən ali qayəsi öz vətəndaşlarını mümkün olduğu qədər fəzilətli yetişdirməkdir. Təhsil siyasi idarəetmənin dəstəkçisi olan xarakterlər formalaşdırmaqla yanaşı, fərdləri öz insani potensiallarını aktuallaşdırmağa həvəsləndirməlidir. Potensialın aktualizasiyasına çağırış etməklə, Aristotel sadəcə mükəmməlliyə deyil, həm də müxtəlifliyə çağırış edir.
Şəhər-dövlətin taleyi və ali məqsədinin reallaşdırılması probleminə təhsil yolu ilə həlli təklif etməklə Aristotel, siyasi problemlərdə institutsional vasitələrin təhsil (edyukasional) vasitələrdən daha realist olduğu modern düşüncəsini rədd edir. Onun fikrincə, institutsional tənzimləmə fərdlərin öz istedad və fərdiliklərini aktuallaşdırmasını təhlükəyə atır. Ona görə də, birformalılıq vasitəsilə siyasi vəhdətə nail olmağa çalışmaq nə realistikdir, nə də arzuolunan.
Təhsil sistemi müxtəliflik və seçimi qoruya, fərdlərin doğru seçim imkanları və istedadlarını aktualizasiya etməyə imkan yaratsa belə, eyni performans səviyyəsi hər kəsdən gözlənilə bilməz. Birformalı nailiyyət standartı insan təbiəti ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki təhsillənə və xeyirli insanlar ola bilməyən şəxslər var. Eyni zamanda, təhsil insani varlıqlar üzərinə təbiətin təlqin etdiyi məhdudiyyətləri aradan qaldıra bilməz. Ona görə də, təhsil bütün zamanlarda siyasi idarəetmələrin səciyyəsi olan və olmağa davam edəcək bərabərsizliyi harmonik şəkildə özündə ehtiva etməlidir. Fərdlərin öz məziyyətlərini (aretes energeia) aktuallaşdıra bilmə dərəcəsi fərqliləşdiyi üçün təhsil iki rəhbər prinsip üzərində qurulmalıdır – mümkün olan və müvafiq olan (bax.8).
Aristotel rəhbər prinsip olaraq “mümkün olan” dedikdə - insani varlıqlardan təbiətin onların reallaşdırmağa əngəl olduğu bir şeyi tələb etməyin absurdluğuna işarə edir. Məsələn, beş yaşındakı bir fərddən həndəsini öyrənməyi gözləyə bilmərik. Lakin onun masa arxasında oturmaq ədəbini və əlifbanı öyrənmək potensialı var, bu yolla o əxlaqi və intellektual məziyyətlərini aktuallaşdırmağa həvəsləndirilməlidir. Burada Aristotel qeyd edir ki, yaş insani varlıqların potensialını müəyyən edir, insani varlıqların doğuşdan qeyri-bərabər olmaları fikri insanın fəzilət qabiliyyətinin sadəcə yaş funksiyası olmadığına işarə edir .
Yunan filosofu bildirir ki, qanunvericilər insan ruhunun vərdiş edilməyə cavab verən qeyri-rasional hissəsi ilə, intellektual arqumentasiyaya cavab verən rasional hissəsini bilməlidir. Qeyri-rasional hissə nəyə vərdiş etməlidir və rasional hissə nəyi dinləməlidir? Aristotelə görə, istəklər və arzular ağıl (intellekt) ilə müqayisədə inferiyor olduqları üçün onlar intellekt ilə harmonizasiya edilməlidir. Vərdiş əxlaqi məziyyət doğurmalıdır, çünki onların heç birisi insanda təbii olaraq meydana çıxmır (bax.9).
Vərdiş etmə və arqumentasiyanın insani varlıqları daxilən yetişdirə bildiyi perspektivindən çıxış edərək, qanunvericilərin formalaşdırmalı olduqları sistem üç xüsusu kəşf etmək üzərində dayanmalıdır: hansı yaş qrupunu hansı vərdiş növləri yetişdirə bilir? (1), hansı vərdiş və arqumentasiya kombinasiyası yetkinlər üçün adekvatdır? (2), insanlara doğru düşünmək və öyrənmək vərdişlərini təlqin etməyin ən cəlbedici vasitələri (yolları) nədir? (3). Yalnız bunları aşkar etdikdən sonra, qanunvericilər insanlarda təmkin və təvazökarlığı (stoisizm deyil) təşviq edə, bir-birinə etimad göstərməyi öyrədə, mühakimə bacarığı formalaşdıra, cəsarət və mühakimə qabiliyyətinə zərər vermədən xoş niyyəti gücləndirə bilərlər.
