Amerika - Ermənistan münasibətləri - Qafqazda təhlükəsizlik kontekstində

Ermənistan və Amerika Birləşmiş Ştatları təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində əməkdaşlığı dərinləşdirə bilər. Bu gün ilk dəfə ABŞ yüksək rütbəli rəsmisi Ermənistanla daha ciddi təhlükəsizlik və müdafiə əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi haqqında danışıb. Bu, Ermənistanın baş nazirinin Rusiyadan birtərəfli təhlükəsizlik asılılığının strateji səhv olduğunu və Ermənistanın öz təhlükəsizlik sistemini balanslaşdırdığını bildirməsindən sonra baş verib.
Açığı nə qədər sərt bir proses getdiyi üzə çıxmağa başlayır.
ABŞ dövlət katibinin Avropa və Avrasiya məsələləri üzrə köməkçisi vəzifəsini icra edən Yuri Kim Senatda Qarabağ ilə bağlı dinləmələr zamanı bildirib ki, Birləşmiş Ştatlar Ermənistana inkişaf dəstəyini, eləcə də bu ölkə ilə müdafiə sahəsində əməkdaşlığı artırmalıdır.
“Biz Ermənistana göstərdiyimiz yardımın həcmini artırmalıyıq, istər inkişaf yardımı olsun, istər müdafiə sektorunda tərəfdaşlıq olsun, istərsə də təhlükəsizlik sektorunda işləmək. Kim həmçinin qeyd edib ki, ABŞ-ın dəstəyi Ermənistan üçün məqbul olduğu qədər artırılmalıdır.
(Amerikadan belə bir bəyanat gözlənilməz idi. Amma indiki vəziyyətdə bu, belə idi. Görəsən, Moskvadan təsir necə olacaq?)
Bu son dərəcə vacib və bizim üçün də qorxulu bir bəyanatdır. İlk dəfədir ki, ABŞ-ın yüksək rütbəli rəsmisi Ermənistanla müdafiə sahəsində əməkdaşlığın artırılmasının zəruriliyi barədə açıq şəkildə danışır. Blinkenin müavininin ABŞ-ın Ermənistana təhlükəsizlik yardımını artırmalı olduğu ilə bağlı açıqlaması, təsadüfi bəyanat deyil.
Bölgənin komponetlərinə diqqət yetirsək, bizi həm də ABŞ tərəfindən edilə biləcək təhdidlər da gözləyir. Bu bəyanat Bakıda da məncə ciddi olunmaqdadır.
2020-ci il noyabrın 10-dan sonrakı bu üç il ərzində Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan arasında yaşananlar ABŞ-ı bölgəyə gətirməyə hesablanır ki, bu da şübhəsiz Nikol Paşinyan ssenarisinin tərkibi imiş.
Ən nəhayət, 1991-ci ildən bəri qurulan təhlükəsizlik arxitekturası çökdü. Nəticə etibarilə Ermənistan Rusiya üzərində qalib gələrəlsə, Rusiyanın Qafqazda oynadığı rol onami keçəcək və ya ABŞ Qafqaz ölkəsi olacaq?

Ritorik sualları çoxdur. Amma Ermənilərin əlində olan bir ölkə Azərbaycan üçün nə vəd edir? Bu artıq görünən həqiqət olar.

Bu arada ABŞ prezidenti Co Baden administrasiyası erməni məsələlərində müsbət addımlar atıb: o, ermənisoyqırımını tanıyıb, Ermənistanı “Demokratiya naminə” sammitinə dəvət edərək Azərbaycan və Rusiyanın etirazına səbəb olub, guya daxili demokratik islahatları dəstəkləyib, siyasi və hərbi mənada guya Azərbaycanın Ermənistan ərazisinə qarşı hərbi hücumlarının qarşısını almaq üçün diplomatik dəstək göstərmiş, Azərbaycanın açıq şikayətlərinə baxmayaraq, beynəlxalq təşkilatlarda erməni məsələlərinin müzakirəsi zamanı həqiqəti müdafiə etmişdir.
Ötən il ərzində Ermənistan üç dəfə BMT Təhlükəsizlik Şurasına müraciət edib: iki dəfə Laçın Dəhlizinin bağlanması zamanı, bir dəfə Azərbaycanın həyata keçirdiyi hərbi müdafiə hücumu zamanı. Üç dəfə Ermənistan ABŞ-ın dəstəyini alıb.
Yeri gəlmişkən, eyni proseslərdə biz də Rusiyanın dəstəyini ala bildik.
ABŞ-ın keçmiş səfiri Lin Treysi və indiki səfir Kristina Kvienn Azərbaycanla hərbi toqquşmalar təhlükəsi zamanı Ermənistan-Azərbaycan sərhədinə səfər ediblər. Sərhəddən mesaj verirdilər ki, Ermənistanın suverenliyi və təhlükəsizliyi ABŞ üçün qırmızı xəttdir.
Qırmızı xəttin birində Iranda sayılır və hər iki düşmən gücün eyni ritorikası məqsədin bir, qırmızı xətlərin isə vahid olduğunu göstərmir? Iran – ABŞ qırmızı xətti)
Bir neçə həftə əvvəl ABŞ səfiri Ermənistan-Azərbaycan sərhədindən bəyan etmişdi ki, ABŞ Ermənistanın suverenliyini və təhlükəsizliyini dəstəkləməyə sadiqdir. Yuri Kimin bugünkü bəyanatı aydın göstərir ki, səfirin mesajı sadəcə söz deyil və ABŞ konkret və maddi dəstək verməyə hazırdır.
Nəhayət, İrəvanda təklif edilir ki, Ermənistan-Amerika hərbi əməkdaşlığının hüquqi tənzimləməsi olmalıdır və konkret sənədlər imzalanmalıdır. Amma institusional əməkdaşlıq baxımından Ermənistan üçün ən yaxşısı ABŞ-ın NATO üzvü olmayan müttəfiqi modeli ola bilər. Bəs Ermənistan-Amerika hərbi əməkdaşlığı vəziyyətində konkret hansı həcmdə və hansı formada dəstək ola bilər?
ABŞ-ın qeyri-NATO müttəfiqi statusu İrəvan və Vaşinqton arasında sıx hərbi və təhlükəsizlik əlaqələrini ifadə edəcək. Qeyri-NATO müttəfiqləri NATO üzvləri ilə eyni qarşılıqlı müdafiə öhdəlikləri ilə bağlı deyillər, lakin onlar ABŞ-dan bir sıra hərbi və təhlükəsizlik təminatları ala bilərlər.
Məsələn, NATO-ya daxil olmayan müttəfiqlər ABŞ-ın hərbi texnikası və xidmətlərini güzəştli əsaslarla, o cümlədən ABŞ hökumətinin silah alışı üçün maliyyə və maddi-texniki dəstəyi təmin edən Xarici Hərbi Satış (FMS) proqramına çıxış əldə edə bilirlər.
ABŞ və onun NATO üzvü olmayan müttəfiqləri birgə hərbi təlimlər keçirə bilərlər. ABŞ həmçinin NATO üzvü olmayan müttəfiqlərinə təlim və avadanlıq kimi hərbi yardım göstərə bilər. ABŞ NATO üzvü olmayan müttəfiqlərinə ABŞ hərbi bazalarına və obyektlərinə giriş olaraq logistik dəstək verə bilər. Birləşmiş Ştatlar milli təhlükəsizlik maraqlarını qorumaq üçün NATO üzvü olmayan müttəfiqləri ilə kəşfiyyat məlumatlarını paylaşa bilər.

NATO-ya daxil olmayan müttəfiqlər də böhran vəziyyətində ABŞ-dan hərbi dəstək ala bilər. Məsələn, ABŞ NATO-ya daxil olmayan müttəfiqlər İordaniya, Misir və Pakistana hərbi təlimlər keçirdi;

NATO üzvü olmayan müttəfiqlər Yaponiya, Cənubi Koreya və İsrailə hərbi texnika satdı; NATO üzvü olmayan müttəfiqlər Qətər və Filippinə logistik dəstək göstərmişdir; qeyri-NATO müttəfiqləri Avstraliya və Hindistana kəşfiyyat və imkanlar təqdim etdi; və Əfqanıstandakı müharibə və İraqdakı müharibə kimi böhranlarda NATO üzvü olmayan müttəfiqlərə hərbi yardım göstərmişdir.
ABŞ-dan tam olaraq hansı hərbi dəstək alına bilər?
Bizim üçün bu sual olduqca maraqlıdır.
O, iki ölkə arasındakı münasibətlərdən və situasiyanın konkret şəraitindən asılıdır. NATO-ya daxil olmayan müttəfiq statusu ABŞ və onun müttəfiqləri arasında sıx hərbi və təhlükəsizlik əməkdaşlığının əsasını təşkil edir.
Ermənistan Silahlı Qüvvələrində son zamanlarda iddiaya görə islahatlar aparılır və ABŞ ilə geniş və dərin əməkdaşlıq böyük nailiyyət ola bilər. ABŞ ilə hərbi və müdafiə sahəsində əməkdaşlıq Ermənistan ətrafında təhlükəsizliyin sabitliyini təmin etməyə hesablanır.
Bəs işğalçı Ermənistan niyə hesab edir ki,ABŞ Rusiya və KTMT-dən daha sabit və təhlükəsiz hərbi müttəfiq ola bilər. Onda işğalçı ölkənin mövqeyi daha da sərt formada işğala əsaslanacaq?
Ermənistanda erməni-amerikan sülhməramlı təlimi üçüncü gündür ki, davam edir.
Üç gündür ki, fasiləsiz olaraq, Gədəbəy, Naxçıvan ermənilər tərəfindən atəşə tutulur. Hesab edirəm ki, bu, yeni layihələrin həyata keçirilməsi üçün çox yaxşı zəmin hazırlamağa yönəlib. Yəni Abş-ın bölgədə əbədi qalmasına əsas versin Azərbaycan cavab zərbəsi ilə.
Və iddia edirlər ki, “Ermənistanın baş naziri təhlükəsizliyin KTMT-dən birtərəfli asılılığının strateji səhv olduğunu bildirdikdə, Ermənistan vətəndaşları bu səhvi necə düzəltmək üçün konkret addımlar atmalıdırlar. ABŞ-ın istiqaməti çox önəmlidir. Bu mövzunun inkişafını izləyəcəyik”.

Qayıdaq ABŞ-a :

1. ABŞ/ əsasən qurumlar və senat hesab edir ki, Azərbaycan da Rusiya kimi düşməndir.

2. Adminstrasiya hesab edir ki, Azərbaycan ABŞ üçün onun Avropadakı müttəfiqləri ilə dost və enerjili sahəsində yaxşı tərəfdaşdır.

3. ABŞ Ermənistana yerləşmək üçün Azərbaycanı qurban seçir: əsas hədəfi Rusiyadır.

4. Qafqazda təhlükəsizlik mühiti olduqca həssasdır və Qafqazdan olmayan gücün burada necə qala biləcəyi sualdır.

5. Qafqazda Ermənistandan başqa heç bir güc, hətta NATO Türkiyəsi də Abş-ın bölgədə varlığını istəmir.

 

Əziz Əlibəyli
STM Media və Kommunikasiya departamentinin müdiri