“Süni intellekt bədii mətnlərə də baş vuracaqsa “orta səviyyəli bədii stilizasiyadan” o yana keçməyəcək...”

 

STM-in baş məsləhətçisi Tural İsmayılov şair Səlim Babullaoğlu ilə söhbətləşib. Həmin söhbəti təqdim edirik:

 

Tural İsmayilov: Dünyanı COVİD 19 və siyasi xəbərlər cənginə götürüb. Sizcə, ədəbiyyat və tədqiqatlar öz aktuallığını həmişə qoruya bilirmi?

 

Səlim Babullaoğlu:  Sualınızdakı “tədqiqatlar” sözü əvvəl məndə çaşqınlıq yaratsa da, sonra fikirləşdim ki, nə yaxşı ki, bu kəlimə də var sualınızda. Ədəbiyyat həm də tədqiqatdır. Fərdin və toplumun ruhi-mənəvi mənada tədqiqidir.  Əgər müxtəlif elm sahələri öz dissiplinar alətlərinə və metodlarına, faktlara, təcrübələrə əsaslanıb nəyisə tədqiq edirsə, ədəbiyyat bunu əsasən intiuasiya və müşahidə, hikmət vasitəsilə edir. Aktuallığını qorumaq... Üzr istəyirəm, amma aktual kiçik sözdür. Nə demək istəyirəm?! Saatlar, mexaniki, elektron və nə cürəliyindən asılı olmayaraq bütün saatlar “zaman” kateqoriyasını, təqvimlər bəşər tarixini nə qədər izah edə, göstərə bilirsə, “aktual” kəliməsi də vaciblilik anlayışını o qədər izah edə bilir ədəbiyyata münasibətdə. Ədəbiyyat bütün zamanlarda vacibliyini özündə saxlayan bir xəzinədir. Məncə ədəbiyyatı oxuyanlar üçün bu həmişə belədir. Oxumayanlar üçün də belə ola bilər, sadəcə onlar bundan xəbərsizdirlər. Deyək ki, nə bilim, Tomas Eliotun poeziyası, yaxud, çağımızın böyük şairələrindən olan Ana Blandiananın şeirləri.  Yaxud, Vaqif Səmədoğlunun şeirləri. Fikrimcə, indi ədəbiyyat ( onu yazmaq da, mütaliə də) hər dəfəkindən daha vacibdir. Eliot demişkən, “ hanı həyatda itirdiyimiz həyat, hanı biliklərdə itirdiyimiz müdriklik, hanı statistikada itirdiyimiz biliklər?”

 COVİD-19 və siyasi xəbərlərin dünyanı, dediyiniz kimi cənginə alması məsələsinə gəlincə isə yalnız bunu deyə bilərəm ki, xəstəliklər və siyasət dünyada həmişə olub, olacaq, ədəbiyyatın isə tədqiqat obyekti eyni zamanda günahlar və bəlalar olub, yəqin belə də olacaq.

 

Tural İsmayilov: Nə baş verir? Əsərlər, yaradıcılıq ümid lokomotivi olsa da, bütün dünyada gərgin bir atmosfer hökm sürür. Ədəbi-fəlsəfi təsiretmə işlək mexanizm deyilmi artıq?

 

Səlim Babullaoğlu:  Əgər böyük miqyasda nə baş verdiyini soruşursuzsa, məncə biz kəskin, ağrılı dəyişmələr, bəlalar dövründəyik. Və bəlkə də hansısa hüdudlarını, miqyasını sonadək sezmədiyimiz böyük müharibənin lap astanasındayıq. Yalanların həqiqət kimi asanlıqla, an içərisində bütün bəşərə sırındığı, mliyardlarla insanın yalançı, keçici dəyərlərin hər gün daha artıq girovuna çevrildiyi bir dövrdəyik. Ədəbi-fəlsəfi təsiretmə işlək mexanizmdir, oxuyanlar, anlamaq istəyənlər üçün. Kütləvi olaraq əlbəttə belə deyil. Və bəşər tarixinin heç bir dövründə belə olmayıb. Bircə faktı xatırlayın: kütləvi təhsil yox idi, kitablar böyük tirajlarla çap olunmurdu, ədəbiyyat necə böyük təsir mexanizmi ola bilərdi?  Heç cürə. Yalnız fərdlərə təsir edə bilərdi. Bəli, müəyyən dövrlərdə, müəyyən sistemlərdə ola bilsin ki, tirajlar və sairə böyük olub, amma bu müqayisədə belə olub; yaxud, o oxumuş fərdlər dövlətlərə, millətlərə liderlik edəndə, hə siz deyən kimi olub. Ümumiyyətlə isə, gedonizm, siz demişkən, həmişə daha işlək olub.

 

Tural İsmayilov:  Poeziya nəsrlə uzlaşa bilirmi?  Şeirin gücü çağdaş dövrdə varmı?

 

Səlim Babullaoğlu: Məncə, sual yalnız tərsinə qoyula bilər. Əsla “qoyulmalıdır” demək deyil bu. Yəni nəzəri olaraq qoyula bilər. Çünki şeir daha əvvəlki hadisədir. Həm də adi müqayisələr, deyişlər var. Məsələn deyirlər ki,  bu şeir roman gücündədir. Nə demək istəyirlər? Demək istəyirlər ki, həcmi kiçik olsa da həcmi böyük olanın gücündədir. Yaxud, deyirlər ki, şeir kimi romandır. Nə demək istəyirlər? Demək istəyirlər ki, bu romanın dili şeirin dili  kimi axıcıdır.  Amma şeir uzun və mənasız olanda deyirlər ki, bu ki romandır. Şeirin gücü həmişə var və olacaq. Çünki şeir, poeziya ali dil hadisəsidir. Şeir ədəbiyyatın sanki uşaqlığıdır, o daha safdır, daha ümidlidir, daha gülərüzdür, daha romantikdir- eynən uşaqlığın və uşaqların özü kimi. Əlbəttə, uşaqlar ağlaya da bilirlər, küskün olurlar, pessimist olurlar, amma heç vaxt işıqsız olmurlar. Sualınızın ən doğru cavabı. Təsəvvür edin, yorğun, yıpranmış bir vəziyyətdəsiz. Və bir şeir oxuyursuz, deyək ki, Cəmal Sürəyadan : “Özlemek ne garip, ölüyorum sanıyorsun, ama ölmüyorsun...” Yüngülləşirsizmi? Məncə hə, dodağınıza xəfif bir təbəssüm də qonur.

Ədəbiyyat tarixində və ədəbiyyatşünaslıqda təsdiqini tapa biləcəyiniz bir şeyi də söyləyim. Roman, nəsr, şeirin qoynundan çıxıb. Ümumiiyyətlə,  elə dövrlər olub ki, poeizya xalqların məişətinin, elminin yeganə ötürücüsü olub, şifahi və yazılı. Məsələn, deyək ki, əkinçiliklə, torpağı necə əkib becərməklə, arıçılıqla bağlı bütün təfərrüatlı bilgilər peotik mətnlərdə öz əksini tapıb və gələcəyə ötürülüb.

 

 

Tural İsmayilov:  Sosial elmlər ədəbiyyat və incəsənətlə tandem ola bilirmi?

 

Səlim Babullaoğlu: Tandem olmaq məsələsini bilmirəm, amma hesab edirəm ki, bütün elmlər ədəbiyyatda ifadəsini tapa bilər, tapıb. Roman janrında da, esse janrında da, şeirdə də. Bütün bu ədəbi janrlar  elmin bütün sahələrinə müraciət edib.   Özü də bu sifarişlə olmayıb. Üzvi şəkildə baş verib. Çünki bütün yaradıcılıqların və elmin məhvərində iki tərəf var. İkinci tərəf həmişə insandır.

 

Tural İsmayilov: Həyatınızı dəyişdirən əsər varmı? Bir az geniş bəhs edin lütfən.

 

Səlim Babullaoğlu:  Mən prozadan danışmalıyam belə başa düşdüm. Məsələ budur ki, əziz Tural, mən bir dəfə  “sevdiyim əsər”lə bağlı istedadlı şair  həmkarımız Fərid Hüseynin  müvafiq layihəsi üçün danışmışam. Təkrar da olsa eyni şeyləri deyəcəyəm və yenə Strindberqin “Tənha” romanından danışacağam. Bu roman  mənə  Hamsunun "Aclığ”ı, Hessenin "Yalquzağ”ı, Kamyunun "Yad”ı ilə bərabər çox dərin təsir etmiş əsərlərdən biridir.  Bunun bir neçə səbəbi var. O romanı oxumağa məni ilk sövq edən səbəb əsərin adı idi. Mənim eyni adlı hekayəm və kitabım vardı. Amma Avqust Strindberqi oxumamışdım. Ad məni çəlb elədi və oxudum. Əvvəl Strindberqin "Tənha”nı, sonra "Qırmızı otağı”, "Dəlinin öz müdafiəsi üçün sözü”nü. Bu bir qədər də düz deyildi, anaxronizm idi. Oxu sırası belə olmalı idi – "Qırmızı otaq”,"Dəlinin öz müdafiəsi üçün sözü”, yalnız axırda "Tənha”.  Oxudum və o vaxtdan "Tənha” mənim sevimli əsərlərimdən birinə çevrildi. Bu kiçik həcmli romanı 3 saata, birnəfəsə oxumaq mümkündür, ancaq mən bu əsəri 5-6 günə oxudum Ruhuma hopdura-hopdura diqqətlə mütaliə etmişəm, istəmirdim bitsin. Əsərin həm də poetik stixiyası vardı və bu məziyyəti ilə də mənim üçün qiymətli idi. Bu mənada da roman heyranedicidi. Yeri gəlmişkən, az əvvəl dediyimiz məsələdir. Oxuya-oxuya bəlkə 50-60 cümlənin altını xəttləmişdim məsələn, bəzilərini deyim: “Heç nəyi olmamaq azadlığın nişanələrindən biridir..” ; “Qəlbim tənhalığın ipək baramasına bürünmüşdi” ;“ Tənha həyat başqa həyatlardan daha zəngin və asandır”;

“Ehtiras cəzadır” ; “Tənhalıq-özünü çözmək və özünü tanımaqdır, bundan faydalı bilik isə yoxdur”  və sair və ilaxır.

 Bu cür cümlələr kitabı oxuduqca məni içimdən tərpədirdi, bəlkə də ona görə ki, belə situasiyaları bir qədər başqa planda, özüm də yaşamışdım, oxşar fikirləri özüm-özümə çox pıçıldamışdım. Biz nə qədər razılaşsaq da, razılaşmasaq da, oxuduğumuz əsərləri həm də ona görə sevirik ki, şəxsi həyatımızdan orda nələrisə tapırıq. Bayaq dediyim kimi daha sonra Strindberqin "Qırmızı otaq”, "Dəlinin öz müdafiəsi üçün sözü” əsərlərini oxudum. Sonradan biləcəkdim ki, bu əsəri yazdığı dövrdə Strindberqin həyatında, içki, qadın və bu cür şeylər olmayıb, o tənhalığa çəkilib və əsər daxili təmizlənmə dövrünün məhsulu kimi yaranıb. Bəlkə də elə bu səbəbdən roman yaddaşımda işıqlı bir iz qoydu. Adətən, oxucular hanısasa əsəri oxuyub bitirəndən sonra özlərinə sual verirlər: bu əsərdən mən nə götürdüm, hansı nəticəyə gəldim və o, mənə nə öyrətdi? Bu romanın nəticəsi və bir oxucu kimi mənə öyrətdikləri, son cümlədə aydın əks olunub: "Başqasının xoşbəxtliyinə həsəd, qüssə və ya uydurma qorxu kölgəsi olmadan baxa bilmək – bu zirvəyə çatdığım üçün məmnun halda gənclik əzablarımın mənzilini tərk edib evimə – öz tənhalığıma, öz işimə, öz mübarizəmə qayıtdım”. Ümumiyyətlə, istənilən ədəbi əsər barədə fikrim belədir ki, o, öz oxucusuna kömək etməli, qəlbinə işıq salmalı, onu dəyişməlidir. "Tənha” romanı ədəbiyyatdan umduğumu qismən də olsa mənə verə bildi. 

 

Tural İsmayilov: İnsanın həyatını elm yönləndirə bilərmi?

 

Səlim Babullaoğlu: İnsan oxuduqlarının məhsuludur həm də. Əlbəttə yönləndirə bilər. Amma “elm” nədir? Hansı elm? Bu sual barədə indi danışmaq istəmirəm.

 

Tural İsmayilov: Fəlsəfə nə üçün bütün insanlar üçün prioritet olmalıdır?

 

Səlim Babullaoğlu: Mən sizi qədər kateqorik düşünmürəm. Ola da bilər, olmaya da. Əgər fəlsfənin “varlığı” araşdıran elm olduğunu qəbul etsək, hamı öz ömründə ən azı bir dəfə özünə “varlıq, həyat nədir?” və bu kimi başqa vacib sualları verir, cavab axtardığı müddətcə hamı bir-iki saatlıq filosof olur, yaxud fəlsəfə ilə məşğul olur. Amma, müəllifini unutduğum bir fikir var: “İman məsələlərində istənilən qoca qarı filosofdan çox bilir”. Odur ki, belə.

 

Tural İsmayilov: Tərcümə sahəsində sizcə dünyada hansı pozitiv meyillər və çatışmazlıqlar mövcuddur?

 

Səlim Babullaoğlu:  Hesab etmirəm ki, tərcümənin metodlarına yanaşmada bundan sonra nəsə kəskin və ciddi dəyişiklik olacaq. Düşünmürəm. Amma texnoloji nələrsə olacaq. Maşınlar insanı əvəz etmək uğrunda “mübarizəsini” davam edəcək. Uğurlumu? Uğursuzmu? Ədəbiyyata, bədii mətnə münasibətdə bu əlbəttə çox uğurlu ola bilməyəcək. Amma bir faktı deyim: Rusiyanın İndividuum nəşriyyatı ingilis iqtisadçısı Deniel Sasskindin süni intellekt dövründə əməyin avtomatlaşdırılması ilə bağlı 350 səhifəlik əsərini  insanın köməyi olmadan, Yandex,Perevodchik alqoritminin köməyi ilə  40 saniyəyə çevirib. Kitabın adı belədir “İşsiz gələcək” (“Будущее без работы”). Düzdür, kitab üzərində redaktor çalışıb... Məncə əsas tendensiya budur. Əgər “süni intellekt” bədii mətnlərə də baş vuracaqsa, məncə ən uğurlu bədii tərcümələr və yazılar “orta səviyyəli bədii stilizasiyadan” o yana keçməyəcək. Yaşayarıq, görərik, inşAllah.