Bütün zamanlar üçün aktual dekadens yaxud Əli Bəy Hüseynzadədən Sübhan Padarsoya qədər...

Dekadens hələ də əsas kulturoloji müzakirə mövzularındandır. “Yox olma” və “çöküş” anlayışlarını yanlış bir yanaşma kimi izah edənlərdən fərqli olaraq bütün maarifçilər Dekadensi yenidən oyanışın əsas meyarı hesab edirlər.  Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi Elnarə Akimova yazır ki, Dekadans ruhun çöküşüdür, insanın həyat, dünya, bəşər rifahı, xoş gələcəklə bağlı ideyalarının “inkisari-xəyalə” uğraması, insanın içində yaranan “son” problematikasıdır. XIX əsrin axırlarında Fransada meydana meydana çıxan dekadentizm cərəyanı simvolizm, sürrealizm, kubizm kimi cərəyanları özündə ehtiva edir. Rus tənqidçisi V.V.Stasov “Şeir aləminin sərgisindən” adlı məqaləsində deakdentizmin ilk dəfə Fransada yaranması və fərqləndirici cəhərlərinə dair yazır: “Dekadentlər fransız səmiyyətinin müasir durumuna müxalif olanlardır. Onların poeziyasının xarakterik xüsusiyyəti – aydın olmamaq, qeyri-müəyyənlik, yalnız ürəyin hərəkətinə və həssaslığına aid olan sirli suallara can atma nəticəsində yaranan mistisizmdir.” Dekandentlərin 1885-ci ildə “Le Dekadent” adlanan ilk jurnalları çap olunur. Zamanında heç də hamı tərəfindən qəbul olunmayan dekadentizm imperializm dövrünün mürtəce cərəyanı kimi inkar olunmuşdur.

 

Rus ədəbiyyatşünası Roman Dubrovkin “Lev Tolstoy, Mallarme və “zamanın xəstəliyi” adlı kitabında qeyd edir ki, “Yaradıcılığının müəyyən mərhələsində dekadentləri inkar edən, “dekadentizm tam dəlilikdir” deyən L.Tolstoy məlum olmayan səbəblərdən sonradan simvolist ədəbiyyatın aktiv oxucularından olmuş, etiraf etmişdir ki, “dekadentlərə daha çox diqqət ayırmaq lazımdır, necə ki, bunu edirlər, çünki dekadentlik özünə qarşı ciddi münasibətə layiq olan zamanın xəstəliyidir.” Birinci dünya müharibəsindən sonra insanların bəşəriyyətin gələcəyi ilə bağlı ümidlərində bir boşluq yarandı, heç bir texnoloji inkişaf onları ruhlandırmadı. Bu, bütün Qərbdə özünü göstərən hərəkatın göstəriciləri idi. XX əsr kifayət qədər dünya proseslərinə açıq olan bir zaman kəsimi idi və dövrün aydınları potensial olaraq belə bir qarşılıqlı bəhrələnməyə hazır insanlar idilər. Qərb ədəbiyyatında XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində başlanan modernizə cəhdlərinin Şərq ədəbiyyatlarına, konkret isə milli ədəbiyyatımıza təsiri ədəbiyyatın özünün inkişaf qanunauyğunluğundan, məntiqi gedişindən doğurdu. Heç vəchlə razılaşmamaq olmur, ədəbiyyatşünas T.Əlişanoğlu Əlibəy Hüseynzadənin 1905-ci ildə yazdığı “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” məqaləsini “Dekadent olmadığımız və olamadığımız halda məqaləmizin sərlövhəsi dekadentizm qaydasında oldu” fikrinə görə “bizdə Avropa modernizmi hadisəsinə nəzəri olaraq diqqət cəlb etmiş ilk yazı” hesab edir. Burada dəqiq olan həm də Ə.Hüseynzadənin fikridir: “Dekadent olmadığımız və olamadığımız halda…”. Həmin dövrdə fəaliyyət göstərən sənətkarlar dekadent deyildilər, daha çox realist-romantik ədəbiyyatın nümunələrini yaradırdılar, modernist cərəyanlara meyl eləcə stixiyalı şəkildə, dəb, maraq səviyyə-səciyyəsində təsdiqini tapırdı. Amma o xüsusda ki, müəllif yazısının sərlövhəsinin “dekadent qaydasında olmasına” diqqət çəkir, bu da səbəbsiz deyil. Romantik-realist ədəbiyyatın getdikcə “doyğunluq”u, eyni zamanda romantizmin puç olmuş, fiaskoya uğramış sonucları milli ədəbiyyatda belə bir durumun, “dekadent olmanın” yetişməsi üçün zəmin yaradırdı. “Fəlsəfi mənada dekadans ideoloji həmlələrin hədəfi olmaqdan çox, milli romantik-realist ədəbiyyatın tükənməsi, ədəbiyyatda XX əsr tempinin, ölçülərinin 2 axtarılması meylləri ilə bağlı idi.” (Tehran Əlişanoğlu). Bu, bütün dünya ədəbiyyatında belədir. Sənətkarın insan, dünya və zamanla bağlı idealları heçliyə yuvarlananda onun adı çəkilən fiqurlarla yeni dialoqu başlayır. Amma bu proses heç də birbaşa, sənətkar içinin asan “çevrilişi” hesabına başa gəlmir. Romantik idealların çöküşü ardınca ruhun tənhalığını, son problematikasını, dekadans durumunu gətirmiş olur.

 

Əli bəy Hüseynzadənin illər sonra hələ də aktuallığını qoruyan “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” məqaləsi hələ də dünya gündəmindəki aktuallığını qoruyur. Dünya “qırmızı qaranlıqlarla” assosiasiya olunan “narıncı inqilablar” və imperialist qəsblərə qarşı müqavimət formalaşdırmağa çalışır. Bu vaxt bütün coğrafiyalar özlərinə xas “işıqlar yandırırlar”. Müsəlman aləmi isə Qərb imperializminə qarşı yaşıl işığını heç vaxt söndürmədi.

 

Millət vəkili Etibar Əliyevin “Yeni təhsil, tərbiyə və elm antologiyası” kitabında Əli bəyin məlum məqaləsini oxuduqca dekadensin indiki dövr üçün aktuallığını bir daha beynimdə çək-çevir etdim. Əli bəyin 1906-cı il 12 dekabr tarixində “Füyuzat” jurnalından dərc olunan “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” məqaləsi dövrün cəhalətinə qarşı açılan savaş idi.

 

 

Əli bəy Hüseynzadə yazır: “Dekadenlər iddia edirlər lo, zəmanəmizdə hər tərəfdə mövcud olan ardıcıl çöküş və yox olma qaranlıqları meydana gələrkən, onların da rəmz və simvollardan ibarət nəşr olunan əsərləri bu qaranlıqlar içində qeyri-müəyyən işıqlardır. Onlara görə bu yenilik və mükəmməlliklər həmin qeyri-müəyyən işıqlardan yaranacaqdır.”

 

Əli bəy Hüseynzadənin başlatdığı dekadans müzakirələri ölkəmizin sənət tarixinə də müəyyən güzgülər tuturdu. Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin əməkdaşı Sübhan Padarsoyun “Entropik dünya” dünya kitabında “Modern incəsənət və musiqidə dekadansiya” fəslində də Əli bəyin qabartdığı dekadansiya anlayışının mahiyyətinə fərqli rakursda vara bilirsən.

 

 

Sübhan bəy modern incəsənəti belə xarakterizə edir: “ Klassik incəsənət və mədəniyyət ilə bütövlükdə modern dissolyusiya prosesləri arasındakı münasibət haqqında bəhs edərkən Avropa sivilizasiyasının tradisional və metafizik vəhdətinin tənəzzülündən sonra ortaya çıxan kultural xarak­teristikaların genezisinin öyrənilməsində əvəzsiz yerə malik olan və Alman tarixçisi Kristof Ştedinq tərəfindən yazılan “Avropa Mədəniyyətinin İmperiyası və Xəstəliyi” adlı əsərə diqqət yetirməyin vacib olduğunu düşünürəm. K.Ştediqin irəli srüdüyü tezislərə görə, modern mədəniyyətin əsas xarakteristikaları orqanik bütövlükdən dissosiasiya, neytralizasiya, xaotik emansipasiya və mütləqləşdirmədir. O xüsusilə də, həyata bir məna bəxş edən və mədəniyyətin orqanik xarakterini qoruyan bir formativ mərkəzə istinad edir. Siyasi müstəvidə bu mərkəzin pozitiv və zəruri manifestasiyasının spiritual əhəmiyyəti Gibellinizmin siyasi teologiyası tərəfindən qorunub, eləcə də Dante Aligieri, Brunetto Latini və Marsilio Fiçino kimi filosoflar tərəfindən dəstəklənib.

 

Avropada ali istinadgahın yox olması ilə başlayan bu dissolyusiya prosesinin bir-birilə bağlı iki səbəbi var: birincisi, bir ağırlıq mərkəzi olaraq “Avropa tradisiyası” ideyasının paralizisi (bu eyni zamanda Avropa ekümeni və onun hakimiyyətinin süqutuna səbəb oldu), ikincisi isə bütövlükdən ayrılmış hissələrin sentrifuqal anlayışı, onların bir-birindən dissosiasiyası və separat şəkildə muxtarlaşması. Qeyd edilən ağırlıq mərkəzinin təməlini təşkil edən gücün zəifləməsi və atrofiyası bu dissosiasiya və muxtarlaşma prosesini şərtləndirən amildir. Siyasi perspektivdən, bu prosesin yekun nəticəsi Avropa ekümeni kompleksinə orqanik şəkildə daxil edilən ərazilərin “İsveçrələşməsi” oldu. İntellektual səviyyədə isə bu “təkamülün” nəticəsi obyektiv xarakterindən məhrum, bölünmüş, neytral mədəniyyətin formalaşmasından ibarətdir. Bu, modern erada üstünlük qazanan ­incəsənət ideyaları, mədəniyyət və elmin dominant xarakteri və genezisidir. Əgər biz modern elm və onun texnoloji tətbiqatları haqqında mülahizələrimizi davam etdirsək, getdikcə daha geniş muxtar status qazanan texno-elmə heç bir ali məhdudiyyət tərəfindən nəzarət edilmədiyini və texno-elmi inkişafın insanı qeyri-müəyyənliklərlə dolu gözlənilməz, mürəkkəb situasiyalar ilə üz-üzə qoyduğunu asanlıqla aydınlaşdıra bilərik. Qeyd edilənlər proqressiv düşüncənin özündə ehtiva etdiyi ehkamların, texno-elmin və onun tətbiqatının şübhə doğurmayan “azadlığının” nəticələridir.”

 

 

Əli bəy Hüseynzadə və bütün füyuzatçıların qeyd eytdiyi estetik fəlsəfənin bir məqamı vardı: xalqın incəsənəti onun ruhunu əks etdirməlidir. Sübhan bəyin yazısında isə tamam başqa bir məcranın şahidi oluruq. “Bu gizli və bölünməz incəsənət ruhu spesifik özünəinamı və dünyaya təsir etmək iradəsini təmsil etməklə ən kiçik ümumi istifadə obyektlərinə qədər hər şeyin dizaynını özündə əhatələyir. Qanda və tarixi landşaftda kök salan bu dizaynın nizamlılığı qeyri-maddi və əsla yanlış anlaşılmayacaq dərəcədə aşkardır. Yunan-Ellin sivilizasiyası bizə öyrədir ki, aristokratik-spiritual incəsənət konsepsiyası bir cəmiyyətin sağlam halının başlıca göstəricisidir. İncəsənətin gözəllik dəyərlərinin üstünlüyü kultural sağlamlıq və sarsılmazlığın refleksiyasıdır. Heç şübhəsiz ki, Modern incəsənət bir terminal xəstəliyin simptomlarını əks etdirir.

 

Öz tarixi faktlarında Yunan mifləri bir amansız münaqişə zamanı ən məşəqqətli çətinliyə və tragediyaya üstün gəlmə və təbii həyat üzərində əbədi şanı seçmədən ibarətdir. Bu miflər Yunanların cəsarət, şərəf və qəhrəmanlıq fəzilətlərinə necə böyük şövqlə bağlılıqları ilə yanaşı, Hind-Avropa solyar ruhunun Apollonian əzəmətini nümayiş etdirir. Qorxaqlıq və şübhəyə üstün gələn qəhrəmanların fiziki cəsarəti heyvani və ya kor-koranə deyil, tamamilə spiritual və intellektual xarakterli idi. Supra-insani şəxsiyyətlərin bu vulkanik partlayışı onların öz Tanrılarına bənzəmək qətiyyəti və iradəsindən qaynaqlanırdı. Yunanlar tarixin qarşılarında mövcud olduğuna, gələcəyin isə arxadan gələrək onları qucaqlayacağına inanırdılar. Poetik oral ənənə Periklin zamanından geriyə Troya divarlarına, əzəmətli Mikenadan Hiperborean miflərinə qədər uzanan ansestral benediksiya körpüsü idi. Ən ali – superiyor və məziyyətli daxili həyatın miflərə həkk edilməsi insanların mübarizə aparmaqla əldə edə bildikləri bir standarta çevrildi. Fəzilətlilik uğrunda transsendental axtarışları ilə Yunanlar gözəllik dəyərlərini inkişaf etdirməklə yanaşı onları aristokratik nəcabət və Olimpiya həqiqəti ilə əlaqələndirdilər və öz incəsənətlərinin ilkin ekspressiyasına transformasiya etdilər. Onların kultural yaradıcılıq qabiliyyətləri realizm və idealizmin mükəmməl mifik kombinasiyasından doğurdu. Bu ideyalara spiritual fəzilətin aliliyi, fəlsəfi maraq, şərəfli, mübariz və nizamlı həyat, təbiətə bağlı teologiya daxil idi. Avropanın rəssamlığını, memarlığını, ədəbiyyat və fəlsəfəsini ilhamlandıran bu ali nailiyyətlər ilə Yunanlar insanlığa bəşəri gözəllik formulasını bəxş etmişdilər.”

 

Bizim hələ də keçmişin mental ənənləri ilə bağlılığımızı diskussiyaya çıxaranlara baxış da birmənalı deyil. Əli bəy Hüseynzadə dekadansiyanı vaciblik hesab edirdisə, Sübhan Padarsoy daha alternativ çağdaş mövqe nümayiş etdirir. “İncəsənət artıq bizi məğrur yüksəkliklərə doğru ruhlandırmağa deyil, keçmişin qeyri-real yanlışlarını xatırlatmağa köklənib. Yalnız bir primitivlik, bir qabalıq, bir dekadentlik modern incəsənətdə mədh edilə bilər. Çünki onlar nihilist heyvani mövcudiyyətin təməl həqiqətini təmsil edirlər. Essensiyası etibarilə şarlatanlara həqiqi sənətkar adını şamil edən Artspeak incəsənət iyerarxiyası ideyasına təməldən düşməndir. Çünki Modernizm bir ali həqiqəti dərk etməyə qadir deyil: Gözəllik və Nəcabət maddi gəlir, şöhrət və tanınma xatirinə deyil, millətlərin spiritual, tarixi və mifik məziyyətlərini ali zirvəyə yüksəldən transsendental qüvvə olaraq dünyaya gəldi.”

 

Mənim üçün maraqlı olan digər bir nüans odur ki, dekadentlik maarifçilik dövründə qırmızı inqilab təhlükələrinə qarşı bir sipər kimi dəyərləndirilirdisə indiki fəlsəfi düşüncədə ona tam başqa məna çalarları qatılır.

 

“Modern insan öz-özünü deqradasiyadan, öz-özünü ruhən zədələmədən və kontaminasiyadan aşkar zövq alır. Bununla belə, bu destruktiv impulsun daxilə (yəni insanın özünə) deyil, xaricə istiqamətləndiyi hallar da vardır. Bu baxımdan, trivial həyatdan mədəniyyət səviyyəsinə qədər uzanan tipik olaraq modern fenomenlərin fərqli bir silsiləsi üzə çıxır. Bu sadist tendensiya tam şəkildə dağılmış, parçalanmış və dekadent insanlığı əks etdirən situasiyaları işıqlandırmaqdan zövq duyan bədii ədəbiyyat və incəsənət sahələrində özünü biruzə verir. Burada dominant formada ortaya çıxan, Almanların “iblis zövqü” olaraq adlandırdıqları Schadenfreude-dir, yəni sadizm və ya sadistik həzzin bir növü. Modern insan daha aliliyə doğru yüksələn deyil, çöküş yaşayan, inferiyor insana yaxud “insani şərtlərə” yönəlir. Analoji təmələ sahib fenomen eyni zamanda musiqi və qeyd olunduğu kimi fiqurativ incəsənət sahəsində də hökmrandır. Əvvəllər, bu fenomenin hakim tendensiyasına bəraət qazandırmaq üçün Solyönlü intellektuallar burjua sosio-siyasi sisteminin motivlərinə qarşı “ekzistensial üsyandan” bəhs edirdilər. Lakin yaşadığımız əsrdə onu müşahidə edirik ki, estetik dekadentizm modern insanın yaşadığı essensial və ontoloji reqressiya ilə birbaşa bağlıdır.” (S.P.)

 

Beləliklə, bütün fərqli mövqelərə və zamanlara baxmayaraq, yoxluq təkcə nihilist çırpınma deyil, həm də yeninin doğuluşudur.