Sosial problem kimi qadın yoxsulluğunun sosioloji təhlili

Qadın yoxsulluğu nədir və cəmiyyətdə nə ifadə edir?

 

Neoliberal siyasətə malik inkişaf etməkdə olan ölkələrə tətbiq olunan struktur düzəliş proqramlarından asılı olaraq ticarətin liberallaşdırılması, dövlət xərclərinin və borcların azaldılması, dövlət xidmətlərində azalma, xidmət xərclərinin artması, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi və əlavə dəyər vergisi kimi təcrübələr yoxsulluğu daha da artırdı. Bu müddətdə yoxsulluğun izah edilməsində yeni təsnifatlara ehtiyac yaranmağa başladı.

 

Qadın yoxsulluğu anlayışı 1970-ci illərin sonlarında kapitalist ölkələrində baş verən iqtisadi çevrilişlərin nəticəsi kimi özünü göstərdi. Ucuz işçi qüvvəsi kimi görünən qadınlar üçün sosial rifah xərclərinin faydaları ilə bu xərclərdən ən çox faydalanan qadınlar üçün həyat daha da çətinləşdi. Bununla əlaqədar olaraq, bəzi hallarda qadınlar özlərini yoxsulluq səviyyəsinə buraxan siyasətlərlə mübarizə aparmaq üçün bir araya gəlməyə və haqlı tələblərini ifadə etməyə çalışırlar. Onlar bir çox siyasi, ictimai, iqtisadi həyatda fəal iştirak edən qadınlarla əməkdaşlıq edir, qeyri-hökumət təşkilatının çətiri altında təşkilatlanır və mövcudluğunu həyatın müxtəlif sahələrində qəbul etməyə çalışırlar (Duyan, G. Ç. (2010). Yoksulluğun Kadınlaşması: Altındağ Örneği. Aile ve Toplum, 6(21), 19- 30).

 

Azərbaycanda qadın dövlətin və cəmiyyətin hər bir strukturunda fəal iştirak edir. Buna baxmayaraq kapitalizm, qloballaşma və iqtisadiyyatın liberallaşdırılması qadınların iqtisadi həyatda daha çox iştirak etmə zərurətini meydana çıxarmışdır. Azərbaycanın bəzi şəhər, kənd və qəsəbələrində qadınlar özünüməşğulluq və sahibkarlıq fəaliyəti ilə məşğul olmağa başladı. Qadınları daha çox iqtisadiyyata cəlb etmək istiqamətində layihə və proqramların hazırlanması yoxsulluq meyarlarının dəyişməsinə müsbət təsir göstərər.                                         

 

Dağlıq Qarabağ müharibəsi köç və deportasiyaya səbəb oldu. 1990-сı ildən başlayaraq Azərbaycanda kənddən-şəhərə köç dalğası davam etdi və şəhər əhalisi sürətlə artdı. Varını-yoxunu şəhərə köçmək üçün xərcləyənlər, şəhərə gəldikdən və bir çox əziyyət çəkdikdən sonra ümid etdiklərini tapmadılar. Bu problemlərdən ən vacibi şəhərdə yaşamağa başlayanlar üçün yoxsulluq idi. Yoxsulluğun ölçülməsində gəlir və istehlak tez-tez istifadə olunur və buna görə gəlirləri müəyyən səviyyədən aşağı olan və müxtəlif istehlak mallarını əldə edə bilməyən insanlar yoxsul kimi təsvir edilməyə başladı. Yoxsulluq anlayışı sığınacaq, əsas xidmətlərə çıxış, hüquq tələb etmək, səsini eşitdirmək və idarəetmədə səs sahibi olmaq kimi müxtəlif ölçülərə yönəlmişdir.

 

Urbanizasiya ilə şəhərlərdəki yoxsulluq kənd ərazisindən fərqli bir mənzərə göstərməyə başladı. Şəhərlərdə fürsətlərin artması ilə burada yaşayan insanların fərqli gəlir qrupları ilə eyni yerdə yaşamaları və istehlak mallarının və xidmətlərin çeşidlənməsi və yayılması səbəbindən nisbi yoxsulluq içində olması qaçılmaz olmuşdur. Şəhərlərdə həyatın daha bahalı olması və gəlirin yemək və sığınacaq, istilik, nəqliyyat, təhsil və səhiyyə xidmətlərinə xərclənməsi faktları yoxsulluğun artmasına səbəb olmuşdur. Qeyd olunan yoxsulluq problemi intensiv miqrasiya dövründən bu günə qədər bəzi qruplar üçün ciddi azalma və hətta dərinləşmədən yaranmışdır. Şəhərdə "şəhərli kimi yaşamaq" üçün zəruri olan nəqliyyat, təhsil və səhiyyə kimi əsas xidmətlərdən istifadə etməkdə də çətinliklər var. Qloballaşmanın təsiri ilə makro miqyasda həyata keçirilən siyasət dəyişiklikləri, rifah vəziyyətindən yeni hüququn neoliberal dövlət anlayışına keçməsi və rifah dövləti və özəl sektor tərəfindən tədricən geri alınması səbəbindən əlverişsiz qruplar daha da kasıblaşdılar. (Özalp, 2009, s.279).

 

Əlbəttə ki, yuxarıda göstərilən proses şəhərdə yaşayan hər kəs tərəfindən eyni şəkildə hiss olunmur. Patriarxal münasibətlərin üstünlük təşkil etdiyi sistemdə qadınlar ikinci dərəcəli mövqeyini qorudular və yoxsulluq problemini daha ciddi şəkildə yaşadılar, çünki şəhər dəyərləri, davranışlar və gözləntilər kişilər tərəfindən müəyyən edilirdi. Bunun nəticəsində də qadınlar ya işləmir, ya da işlədikləri zaman edə biləcəkləri şeylə məhdudlaşırlar Qadınlar üzərində yaxşı bir həyat yoldaşı və ana olmaq, övladlarına, yaşlı insanlara və əlillərə qayğı göstərmək kimi vəzifələr. onları evlərinə bağlayır və işçi qüvvəsində iştirakına mane olur (Ecevit, 2010, s.12-13). Ancaq qadınlar bugünkü şəraitdə ev gəlirlərini dəstəkləmək üçün bir çox iqtisadiyyatın bir hissəsi kimi strategiyalar hazırlamağa çalışırlar. Bəzi hallarda qadınlar fərdi qaydada qeyri-rəsmi iqtisadiyyata ( insan alveri, narkotik ticarət və.s) cəlb olunmaqla, və ya cinayət törədərək gəlir əldə etməklə bir çox iqtisadiyyata inteqrasiya edə bilərlər.

         

Qadın yoxsulluğunun cəmiyyətdə yaratdığı fəsadlar

 

Qadınlar dolanışıq və ya yaşamaq strategiyası olaraq təyin olunan bir çox iqtisadiyyatda, qeyri-rəsmi işçi qüvvəsi kimi statistikada gördüyümüz rəqəmlərdən fərqlənir. Müvafiq olaraq, ümumi məhsuldar sistem bir aysberq sayılırsa, bu aysberqin başında formal iqtisadiyyat mövcuddur, görünməz hissəyə isə könüllü qulluq və ev işləri kimi qeyri-rəsmi sektor daxildir Buna görə, qadınlar qeyri-rəsmi olaraq işləyirlər, ya evdə və ya ev xaricində məvacib qarşılığnda mallar və ya ticarət məhsulları istehsal etməklə, birdən çox işdə çalışmaq və ya emosional baxım və dəstək göstərməklə işçi qüvvəsinə cəlb olunurlar. Bununla yanaşı, qadınlar özünün dolanışıq strategiyasını yaradır və gündəlik ehtiyaclarını ödəmək üçün yeni metodlar istehsal edir. Bu səylərin əsasını ailə üzvləri və dostları ilə şəbəkələr və çox gender və iqtisadi təcrübələr təşkil edir (Pavlovskya, 2004, s.329-333). Kümbətoğlu (2002, s.135-136) bu üsulların fərdi və kollektiv səviyyədə işlənə biləcəyini ifadə etdi. Ucuz ərzaq və geyim tədarükü kimi strategiyalar (Erman və Kalaycıoğlu və Kılıç, 2010, səh. 20) Kümbətoğlunun qeyd etdiyi fərdi səviyyədə görüləcək əsas tədbirlərdir. Bundan əlavə, ev təsərrüfatlarının yoxsulluqdan yaranan səbəblə qənaət etməsi, yeməkdən yayınması, bəzi ərzaq məhsullarını özlərinin hazırlaması, alternativ ucuz yanacaq axtarışında olması, zəruri və əsas xidmətlərdən imtina etməyə məcbur olması kimi  müxtəlif dolanışıq strategiyalarının axtarışını zəruri hesab etməkdə. (əmanət, 2001, s. 266-248) Bu kimi hallar qadın praktikasına həvalə olunan strategiyalardandır.

 

Hər gün artan həyat şərati səbəbi ilə işləmək məcburiyyətində qalan qadınlar var. Qadınların yoxsulluğuna səbəb olan vəziyyətlərdən biri də ailə üzvlərinə qayğı göstərməklə yanaşı (Şentürk, B. 2015, s.268-269). xəstə baxım xidmətləri, yaşlılara qulluq xidməti qadının etməli olduğu bir iş kimi görülür və qadınlar bu rolları ilə ailə iqtisadiyyatına faydalı ola bilmir. Dövlət tərəfindən göstərilən bu xidmətlərin əvəzində qadınların bir çoxuna məvacib ayrılmaması, onların işçi qüvvəsində iştirakına mənfi təsir göstərir və yoxsulluğa səbəb olur. Bundan əlavə, işçi qüvvəsində iştirak etməyən və pensiyası olmayan qadınların yoxsulluqla üzləşmə riski yüksəkdir. (Qara dəniz və Öztepe 2013, s.86) Qadınlar iqtisadiyyata inteqrasiyası prossesində aşağıdakı problemlərlə üzləşir:

 

• qeyri-rəsmi sektorda işə düzələn qadınlar aşağı maaşla və sığorta olmadan işləyir;
• minimum əmək haqqı ilə işləyən və sığortalanan bir şəxsin, işlədiyi yerdə yemək bişirmə tapşırığı alması və evdəki mövqeyinin iş həyatına əks olunması;
• bəzi hallarda qadınlar sığortalanmadığını bilmədən işləyir;
• bəzi qadınlar haqlı olduqları işlərin arxasında dayana bilmirllər, çünki qayğısına qalmalı olduqları övladları və itirmək istəmədikləri işlədikləri zaman getməli olduqları bir işyeri var;
• qadın məhkəməyə vermək istəsə, iş günləri iş saatları ərzində bunu etməli və bunun üçün işdən icazə almalıdır. İş itirmək qorxusu ilə icazə almır və məhkəməyə gedib haqqını tələb etməkdən imtina edir;
• bundan əlavə məhkəmə iddiaları və vəkillər baha başa gəlir və az gəlirli qadın bu işlərlə məşğul olmaq istəmir.

 

Ev başçısının qadın olduğu bir çox ailədə yoxsulluğun ciddi olduğuna dair fikirlər var. Zəruri hallarda fərdi mübarizə vasitələrindən istifadə edərək yoxsulluğun öhdəsindən gəlməyə çalışan iştirakçı, bunu edərkən həmişə haqlı olaraq uşağının ehtiyaclarını ön plana çəkmişdir. Yoxsulluq təkcə gəlirlə bağlı deyil. Qadınların işçi qüvvəsində iştirakı onu ailədə və ya cəmiyyətdə daha güclü etmək üçün də yetərli deyil. Müşahidələr göstərir ki, qadın öz pulunu qazansa belə, istədiyi kimi xərcləyə bilmir, yoldaşı nə qədər qazandığını soruşur və ya bəzən pul da istəyir. Əgər qadın pulun bir hissəsini gizlədirsə və kənara qoyursa, və bu məsələnin üstü açılırsa, pulun harada olduğunu izah etməli olacaq. Bundan əlavə, qadınların yoxsulluqla mübarizəsi maddi dəstək tələb edir. Qadınları gücləndirmək üçün mübarizə aparan qurum və təşkilatların da nizamlı gəlirlərə ehtiyacı var.

 

Müasir dövrdə kənddən şəhərə artan köç, şəhərdə məhəllələrin yerini  mənzilərin alması və kiçik şəhərciklərin salınması insan münasibətlərinin dəyişməsinə də səbəb olmuş və qonşuluq münasibətləri zəifləmişdir. Əvvəllər həmrəyliyin səmimiyyəti ilə bir-birlərini dəstəkləyən qadınlar mənzildə bir-birini tanımayan qadınlarla əvəz olundu.

 

Qadınlar yoxsulluq vəziyyətindən çıxmaq üçün istəmədiyi çətin işlərdə işləməyə məcbur olur və qazandıqları pulu xərcləyərkən ailələrinin, xüsusən də uşaqlarının gələcəyini düşünmək məcburiyyətində qalır. Kənd yerlərindən şəhərə gələn qadınlar cəmiyyətdəki mövqelərində ciddi dəyişikliklər yaşayır və daima yoxsulluqla mübarizə aparmağa məcbur olurlar.

---

 

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

Duyan, G. Ç. (2010). Yoksulluğun Kadınlaşması: Altındağ Örneği. Aile ve Toplum, Ankara 6(21), 19- 30.

Ecevit, Y. (2010). İşgücü Piyasasında Toplumsal Cinsiyet Eşitliği El Kitabı. Ankara: Pelin Ofset.

Karadeniz, O. ve Öztepe, N. G. (2013). Türkiye’de Yaşlı Yoksulluğu. Çalışma ve Toplum 3, 77-102.

Köse, E. (2015). "Yoksulluk" Kavramının Cinsiyetlenmesine Dair Kısıt ve Olanaklar, Kent Araştırmaları Dergisi 16, 258- 282.

Kümbetoğlu, B. (2002). Afetler Sonrası Kadın ve Yoksulluk. Yasemin Özdek (ed.) Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları içinde. Ankara: TODAİE.

Özalp, A. (2009). Yoksulluk, Yoksunluk, Yurttaşlık: Sosyal Hak(sızlık)ları Politik Düşünmek, Uluslararası Sosyal Haklar Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi, 22-23 Ekim 2009, Antalya, Türkiye.

Pavlovskaya, M. (2004). Other Transitions: Multiple Economies of Moscow Households in the 1990s. Annals of the Association of American Geographers, 94 (2), 329-351.

Şenses, F. (2001). Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk. İstanbul: İletişim Yayınları.

Şentürk, B. (2015). Bu Çamuru Beraber Çiğnedik: Bir Gecekondu Mahallesinin Hikayesi.

İstanbul: İletişim Yayınları.