Dünyada və Azərbaycanda elmi tədqiqat və kadr potensialı: bəzi statistik müqayisələr

COVID-19 böhranı elmi mübadilə və kollektiv sosiallaşmanın yeni formalarının zəruriliyini ortaya qoydu. Əslində, koronavirus pandemiyasına qədər digər sahələrdə olduğu kimi elmi tədqiqatlar və araşdırmalar sahəsində də çevik dəyişikliklər baş verirdi. Elmin inkişafı üçün əsas faktorlardan hesab olunan maliyyə xərcləri və kadr potensialına tələblər də sürətlə artırdı. Buna görə də elmin inkişafı üçün ən vacib faktor olan elmi kadr potensialının inkişaf etdirilməsi, yeni çağırışlara uyğun mütəxəssislərin hazırlanması və təhsilin keyfiyyət göstəricilərinin artırılması məsələləri aktuallaşırdı.

 

2019-cu il 1 aprel tarixinə olan məlumata görə, Dünya Bankının statistik məlumat bazasında [3] dünyada doktorluq proqramı üzrə ən çox məzun olan ölkələr arasında 1-ci yeri ABŞ tutur. Sonrakı yerlərdə Almaniya, Birləşmiş Krallıq, Hindistan, Yaponiya, Fransa, Cənubi Koreya, İspaniya, İtaliya və Avstraliya gəlir  (Diaqram 1). 

 

 

Dünya Bankının son statistik göstəricilərində [3] hər milyon nəfər əhaliyə düşən tədqiqatçıların sayına görə ilk yeri 7 198 nəfər tədqiqatçı sayı ilə Danimarka tutur. Dünya Bankının bu statistik göstəricisində keçmiş SSRİ və qonşu respublikalar arasında Estoniya, Rusiya, Litva nisbətən yüksək göstəriciyə malik ölkələr siyahısındadır (Diaqram 2).

 

 

Azərbaycanda elmi kadr potensialı

 

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, ölkəmizdə bir milyon əhaliyə düşən tədqiqatçıların sayı 2600 nəfərdir. Azərbaycanda ali təhsillilərin sayı ümumi əhalinin 10%-ni, iqtisadi fəal əhalinin isə 20%-ni təşkil edir. Elmi tədqiqat və işləmələrlə məşğul olan heyət isə iqtisadi fəal əhalinin 0.5%-ni təşkil edir [2].  

 

Ümumilikdə ölkədə, o cümlədən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) elmi-tədqiqat institutlarında elmi kadrların hazırlanması doktorantura, dissertantura və magistratura (2015-ci ildən etibarən) yolu ilə həyata keçirilir. 2018-ci ilin məlumatına əsasən, AMEA-da fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə təhsil alan doktorantların ümumi sayı 348, fəlsəfə doktoru üzrə dissertantların ümumi sayı 694, elmlər doktoru üzrə doktorantların sayı 181, elmlər doktoru üzrə dissertantların sayı 474, magistrantların sayı isə 132 nəfər təşkil edir [1].

 

AMEA təsis olunduğu 1945-ci ildən indiyədək Azərbaycanda ən çox elmi kadr potensialına malik elmi müəssisə olmuşdur. 75 illik bir dövr ərzində AMEA-nın əməkdaşlarının ümumi sayında da dəyişikliklər baş vermişdir. Məlumat üçün qeyd edək ki, AMEA-da ən çox ümumi işçi sayı 15 076 nəfər olmaqla 1982-ci ildə, ən çox elmi işçi sayı isə 7 824 nəfər olmaqla 1987-ci ildə qeydə alınmışdır. Lakin AMEA-da məqalə və tezislərin, kitabların, o cümlədən WoS-a daxil olan məqalələrin sayında ən yüksək göstərici 2018-ci ildə qeydə alınmışdır.

 

 

2018-ci ilin məlumatına əsasən, AMEA-nın elmi müəssisə, idarə və təşkilatlarında çalışan əməkdaşlarının ümumi sayı 10 137 nəfər olmuşdur. Onlardan 570 nəfəri elmlər doktoru və 1 932 nəfəri fəlsəfə doktoru olmaqla 4 633 nəfəri elmi işçidir. AMEA-nın tərkibi 70 həqiqi üzv, 108 müxbir üzv olmaqla cəmi 178 üzvdən ibarətdir [1; 2] (Cədvəl 1).

 

2018-ci ilin sonuna AMEA-nın əməkdaşları haqqında məlumat

 

2018-ci ilin sonuna respublika, AMEA və digər ali təhsil müəssisələri  üzrə elmləri doktorları və fəlsəfə doktorlarının yaş qruplarına  və cinsə görə bölgüsü aşağıdakı kimi olub [1]:

 

Cədvəl 2. 2018-ci ilin sonuna elmləri doktorları və fəlsəfə doktorlarının yaş qruplarına 

və cinsə görə bölgüsü

 

	Elmlər doktorları								Fəlsəfə doktorları												Həqiqi üzvlər												Müxbir üzvlər
	cəmi	kişi			qadın				cəmi				kişi				qadın				cəmi							kişi	qadın				cəmi						kişi	Qadın
Respublika
30 yaşa qədər	16	11				5				168				22				146				-			-					-				-				-		-
30-39 yaşda	27	21				6				1063				510				553				-			-					-				-				-		-
40-49 yaşda	122	90				32				1346				588				758				-			-					-				-				-		-
50-59 yaşda	332	241				91				1442				757				685				-			-					-				-				-		-
60-69 yaşda	488	404				84				1409				905				504				-			-					-				-				-		-
70 və yuxarı yaşda	428	355				73				752				460				292				-			-					-				-				-		-
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
30 yaşa qədər	-			-			-				5				2				3				-			-					-				-			-		-
30-39 yaşda	6			2			4				295				109				186				-			-					-				-			-		-
40-49 yaşda	22			10			12				393				137				256				-			-					-				1			-		1
50-59 yaşda	72			44			28				385				163				222				6			3					3				11			10		1
60-69 yaşda	201			154			47				488				265				223				21			20					1				42			36		6
70 və yuxarı yaşda	262			202			60				351				194				157				44			40					4				54			50		4
Digər ali təhsil müəssisələri
30 yaşa qədər	16		11					5				163				20				143				-			-					-				-	-			-
30-39 yaşda	21		19					2				768				401				367				-			-					-				-	-			-
40-49 yaşda	100		80					20				953				451				502				-			-					-				-	-			-
50-59 yaşda	260		197					63				1057				594				463				-			-					-				-	-			-
60-69 yaşda	287		250					37				921				640				281				-			-					-				-	-			-
70 və yuxarı yaşda	166		153					13				401				266				135				-			-					-				-	-			-

 

 

XXI əsrin əvvəlində elmi tədqiqat artıq kollektiv anlayışa çevrilib. Bunun parlaq sübutu Nobel və digər mükafatların əksər hallarda müxtəlif ölkələrdən olan alimlər qruplarına verilməsidir. Yüksək texnologiyalar sayəsində müxtəlif ölkələrdə yaşayan bir qrup alim öz ölkələrində qalaraq eyni elmi mövzu üzərində birgə çalışa bilirlər. Beləliklə, müxtəlif ölkələrdə yerləşən elmi mərkəzlərlə və ayrı-ayrı alimlərlə əlaqə yaratmaq zərurəti ortaya çıxır. Bu həm dünya elminə inteqrasiya olunmağa, həm də yüksək beynəlxalq səviyyəyə uyğun elmi araşdırmalar aparmağa imkan verir. Eyni zamanda tanınmış elmi mərkəzlərin mühitində fəaliyyət göstərmək, bu mühitdən yararlanmaq öz aktuallığını saxlamaqdadır.

 

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına daxil olan ölkələrdə mühüm kriteriyalardan biri odur ki, ölkələrin inkişafına qiymət verilərkən əhalinin 1000 nəfər çalışanına 10-dan artıq tədqiqatçı düşmürsə, bu halda Avropa siyasətinin yönləndiriciləri o ölkələrdə problemlərin olduğunu qeyd edirlər.

 

Bu gün Azərbaycanda həm elmi, həm də ümumilikdə kadr bankının yaradılmasına böyük ehtiyac duyulur. Bu amili nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 iyul 2019-cu il tarixli sərəncamı ilə “Yüksəliş” müsabiqəsinin təsis edilməsi qərara alınıb və artıq müsabiqənin bir neçə mərhələsi keçirilib. Müsabiqə  intellektual səviyyəsi və idarəçilik keyfiyyətləri yüksək olan perspektiv rəhbər şəxslərin müəyyən edilməsini, dəstəklənməsini və ölkədə kadr ehtiyatı bankının yaradılmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. Ümidvarıq ki, bu layihə ölkənin elmi kadr potensialı qarşısında da yeni imkanlar açacaq.

---

 

Mənbə:

 

[1] Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının elmi bazalarda bibliometrik göstəricilərinin müqayisəli təhlili. Bakı: “Elm”, 2019.

 

[2] Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. - https://www.stat.gov.az/source/education/

 

[3] Dünya Bankı. https://www.worldbank.org/en/research

 

 

Aqşin MƏMMƏDOV