Uşaqların məcburi əməyin qurbanına çevrilməsi qlobal problem kimi - ARAŞDIRMA

Kod adı	Yaşadığı yer	Məşğul olduğu iş	İş saatı	Qazancı Günlük/aylıq	Valideynlərin mövcudluğu (ata/ana/hər ikisi)	Valideynlərin məşğuliyyəti (ata/ana/hər ikisi/heç biri)	Valideynlərin yaşayış forması (bir yerdə/ayrı)	Yaş	Cins	Məktəb (gedib/oxuyur və işləyir)
1	Gəncə	Park etmə nəzarətçisi	15 saat	5-10 manat	Hər ikisi	Hər ikisi	Ayrı	14	Oğlan	Gedib
2	Gəncə	Ofisant	14 saat	8 manat	Hər ikisi	Hər ikisi	Ayrı	13	Oğlan	oxuyur və işləyir
3	Gəncə	Ofisant	14 saat	9 manat	Hər ikisi	Hər ikisi	Bir yerdə	14	Oğlan	Gedib
4	Gəncə	Satıcı (şar)	10	10-15 manat	Hər ikisi	Ana	Ayrı	14	Oğlan	Gedib
5	Gəncə	Satıcı (salfet)	14	6 manat	Hər ikisi	Heç biri	Ayrı	10	Qız	Gedib
6	Gəncə	Satıcı (salfet)	14	10-15 manat	Hər ikisi	Ana	Ayrı	13	Qız	Gedib
7	Bakı	Satıcı (yol kənarında çay və bulka)	10	3 manat	Hər ikisi	Ata	Bir yerdə	14	Oğlan	oxuyur və işləyir
8	Bakı	Satıcı (bazarda kartof və dənli bitkilər)	12	5-10 manat	Hər ikisi	Ata	Bir yerdə	12	Oğlan	oxuyur və işləyir
9	Bakı	Tərcüməçi (ərəb)	12	50-100 manat	Hər ikisi	Ata	Ayrı	13	Oğlan	Gedib
10	Bakı	Satıcı (parça)	12	5-10 manat	Hər ikisi	Hər ikisi	Bir yerdə	12	Oğlan	oxuyur və işləyir
11	Bakı	Satıcı (paltar mağazasında)	12	5-10 manat	Hər ikisi	Ata	Bir yerdə	13	Oğlan	oxuyur və işləyir
12	Bakı	Satıcı (mağazada)	12	6 manat	Hər ikisi	Hər ikisi	Bir yerdə	13	Oğlan	oxuyur və işləyir
13	Bakı	Binə Ticarət Mərkəzində ayyaqabı boyacısı	12	10-15 manat	Ana	Ana		14	Oğlan	Gedib
14	Sumqayıt	Usta köməkçisi	12	100-150 manat (aylıq)	Hər ikisi	Ana	Ayrı	13	Oğlan	oxuyur və işləyir

 

Metodologiya

Sorğu metodu

    

Tədqiqatda istifadə edilən anketdə qapalı və açıq olmaqla 9 demoqrafik, 25 əsas sualdan (7 istiqamətdə) istifadə edilib. Tədqiqat çərçivəsində respondentlərdən məlumat toplanılmasında açıq suallardan ibarət dərinləşdirilmiş intervü məlumat toplama metodundan istifadə edilib. Bu məlumat toplama metodu respondentlərə öz fikir, hiss və düşüncələrini sərbəst şəkildə ifadə etmək imkanı verib. Hər bir müsahibənin müddəti təxminən 18,3 dəqiqə olub, danışıq diktofon ilə qeydə alınıb (bu barədə hər bir respondentə öncədən məlumat verilib, onların razılığı alınıb). Respondentlərin anonimliyi gözlədilib və onların adından verilən sitatlarda yalnız onların bəzi demoqrafik göstəriciləri - məşğul olduğu iş, yaşadığı yer, yaş və cins qeyd edilib. Müsahibələr bütün hallarda üz-üzə aparılıb.

 

Seçmə metodu

    

Mövzunun həssaslığı və hədəf seçmənin əlçatanlığının çətin olmasını nəzərə alaraq, azsaylı respondentlər kvota seçməsi ilə seçilib. İlk olaraq, tədqiqatın müəllifi şəxsi müşahidələrinə əsasən, azyaşlı uşaqların işlədiyi yerləri müəyyən etmiş, daha sonra həmin azyaşlı uşaqları sorğuya dəvət etmişdir. Respondent müəyyən edilərkən, yeganə meyar (kvota) kimi yaş götürülüb. Belə ki, Əmək Məcəlləsinin 42-ci maddəsinə əsasən, əmək müqaviləsi işçi və işəgötürən arasında bağlanır və 15 yaşına çatmış hər bir şəxs işçi kimi əmək müqaviləsinin tərəfi ola bilər. Məhz buna görə də, yalnız 15 yaşına qədər olan uşaqlar seçilib.

 

Nəzərə çatdıraq ki, keyfiyyət tədqiqatlarında adətən minimum 30 nəfərin sorğuda iştirakı daha geniş yayılsa da, əlçatanlığın çətin olduğu əhali qrupları üçün daha kiçik seçmə məcmu da məqbuldur. Tədqiqatda təsadüfi olmayan seçmə metodundan istifadə edildiyindən, əldə edilən nəticələr əsasında ümumilli reprezentativ fikir söyləmək müəyyən qədər çətindir. Lakin metodologiya ədəbiyyatında qeyd edilir ki, təsadüfi olmayan seçmə metodu əsasında toplanan informasiya müəyyən meyarlara cavab verən əhali qrupu barədə dar çərçivədə də olsa, ümumiləşdirilmiş fikirlər irəli sürməyə imkan verir. Yəni bu tədqiqatın nəticələri ən azı Bakı və Gəncədəki işləyən azyaşlı uşaqların təcrübələri barədə müəyyən dərəcədə əminliklə fikir söyləmək üçün uyğundur.

 

Qeyd edilməlidir ki, araşdırmalar zamanı müxtəlif işlərdə işləyən azyaşlı ( avtobusda konduktor, şadlıq evində ofisant və.s) uşaqlar intervü verməkdən imtina etdilər. Təbii ki, bu da səbəbsiz deyildi və işdən atılma qorxusundan irəli gəlirdi.

 

Azyaşlı uşaqların özləri ilə yanaşı, 5 respondentin valideyni ilə də söhbət aparılıb. Belə ki, bəzi azyaşlı uşaqlar tapıldıqda, valideyni də onların yanında olduğundan, onlara da sorğuda iştirak təklif edilib. Yalnız 5 valideyn bu təklifi qəbul edib. Valideynlər ilə söhbətin müsbət tərəfi bundan ibarət olub ki, bu, öz azyaşlı uşağının əmək fəaliyyətinə valideynlərin baxışlarını öyrənməyə imkan verib.

 

Nəticələrin analizi

     

Müsahibələr bitdikdən sonra, diktofonla yazılan səsyazmalar transkriptlərə çevrilib. Transkriptlər tematik təhlil metodu ilə analiz edilib. Hər bir sual üçün ən geniş yayılan fikirlər və cavablar kodlaşdırılıb və qruplaşdırılıb.

 

Uşaqları erkən yaşda işləməyə məcbur edən səbəblər

 14 respondentdən 7-nin valideyni ayrılıb. Eyni zamanda, yalnız 6 respondent hər iki valideyni ilə yaşayır, 6 respondent isə yalnız anası ilə yaşayır, 2 respondent isə ümumiyyətlə hər iki valideynindən uzaqda yaşayır.

      

Erkən yaşda işləməyə məcbur qalanlar əsasən valideynləri ayrılan ailələrin uşaqlarıdır. Buradan qaynaqlanan ikinci bir səbəb yalnız bir valideyni ilə yaşayan uşaqların sosial qayğılardan və maddi imkansızlıqdan dolayı işləməyə məcbur qalmasıdır. Eyni zamanda, intervü götürülən 14 respondentdən yalnız 5-nin hər iki valideyni, 8-nin yalnız bir valideyni işləyir. Ata və anası işləyən 5 respondentdən 2-sinin valideyni ayrılıb və ümumiyyətlə uşaqlarına baxmır. Yalnız bir valideyni işləyən 8 respondentin 4-ü valideynləri ayrılan, 1-i isə atası vəfat etdiyi üçün anası ilə yaşayan uşaqlar təşkil edir. Bütövlükdə, erkən yaşda işləyən 8 respondent (7-nin valideyni ayrılıb, 1-nin atası vəfat edib) maddi və mənəvi cəhətdən ata qayğısından məhrumdur. Beləliklə, yetkinlik yaşına çatmayan uşaqların məcburi əməyin qurbanına çevrilməsinə təsir göstərən faktorlardan biri onların ailələrinin boşanması ilə bağlıdır. Valideynləri ayrılan azyaşlı uşaqların demək olar ki, hamısı yalnız anası ilə yaşadıqları və ümumiyyətlə maddi və mənəvi cəhətdən ata qayğısından məhrum olduqları üçün erkən yaşda ailə yükünü çiyinlərində daşımaq məcburiyyəti qarşısında qalıblar.

 

“Anam və atam ayrılıblar. Mən və qardaşım nənəmlə qalırıq. Atam nə vaxt ağlına düşsə, onda kömək edir. Yəni çox yox, arada kömək edirdi. İndi isə heç etmir. Anam da bizə gəlib-getmir, kömək də etmir. Mən və qardaşım nənəmlə qalırıq. Nənəm şəkər xəstəsidir, 61 yaşı var. Xəstədir deyə, ancaq ev işlərini görə bilir. Qardaşım da yalnız yay tətilində işləyir. İstəyirdim ki, iki işdə işləyim, ancaq əmələ gəlmədiyi üçün Ekonqazdakı işimdən çıxmışam. Orada 1 ay işlədim, maşınlara qaz qoşanda açar zad verirdi”.

 

“Valideynlərim ayrılmamışdan öncə atam qumar oynayırdı. Mamamın kənddəki evini satdıq ki, ev alaq. Atam 5 min manatı götürdü, qumarda uduzdu. Qardaşımgil elə olurdu ki, 2 gün ac qalırdı, ona görə də ürəyim dözmədi işləməyə başladım. Əlimə nə keçirdi, dəmir falan satıb ailəmə baxırdım. Gecelər gedib taxta yığıb peçi qalayırdım ki, qardaşımgil üşüməsin”. 

 

“Atamla anam 10 ildir ki, ayrılıblar. Anam yaşıl bazarda 7 il süpürgəçi işləyib. 4 ildir ki, səhhəti ilə bağlı işləmir. Böyrəyi ağrıyır inşallah bir az toplayaq həkimə gedəcək. Atam İmişlidə taksi sürücüsüdür, ancaq bizə maddi köməklik etmir, özünün ailəsi var. Ona görə də işləyib, ancaq ailəmə dəstək olmaq istəyirəm”. 

    

Müsahibələr zamanı  respondentlərin əksəriyyəti erkən yaşda işləməyə valideynləri və ya yaxınları tərəfindən məcbur edilmədiyini, işləməyə daha çox sosial durumdan dolayı məcbur qaldıqlarını bildiriblər. Xüsusilə də hər iki valideynindən ayrı və ya  yalnız bir valideyni ilə yaşamaq məcburiyyətində qalan respondentlərin demək olar ki, hamısı ata himayəsindən məhrumdurlar. Təbii ki, bunun səbəbi də atalarının onlarla maraqlanmamağıdır. Araşdırma zamanı o da məlum olub ki, həmin uşaqlarının valideynlərinin ayrılmalarının əsas səbəbi atalarının içki, qumar düşkünü olmasıdır. Təbii ki, bu faktor da erkən yaşda işləyən respondentlərin psixologiyasına təsirsiz ötüşmür, həmyaşıdları ilə müxtəlif problemlər yaşamasına, tez-tez onlarla mübahisə etməsinə, aqressiv olmasına, ən əsası isə təhsildən kənarda qalmasına və digər müxtəlif problemlərə yol açır. 

 

Əməkçi uşaqların çalışdığı sahələr və üzləşdiyi risklər

   

Gəncədən olan uşaqlar əsasən avtomobil park etmə dayanacağında (1) (daha əvvəl maşınlara qaz quraşdırma məntəqəsində), restoranda ofisant (2), küçədə satıcı (3) işləyirlər. Bakıda işləyən uşaqlar küçədə satıcı (1), bazarda satıcı 1), mağazada satıcı (3), tərcüməçi (1), ayaqqabı boyacısı (1), tikintidə usta köməkçisi (1) kimi işləyirlər. Bütövlükdə, Bakı, Sumqayıt və Gəncə şəhərləri üzrə aparılan söhbətlər göstərir ki, həmin sahələr sözügedən respondentlərin ilk iş yeri deyil. Bu isə özlüyündə daha önəmli bir məsələni ortaya çıxarır. Belə ki, respondentlərin demək olar ki, hamısı daha erkən yaşlarında müxtəlif sahələrdə işləyiblər. Respondentlər arasında ən çoxu 8-9 illik, ən azı isə 2 illik təcrübəyə sahibdir.

   

İntervü götürülən bütün respondentlərin əksəriyyəti işdən sonra özünü yorğun hiss etdiyini bildirib. Gəncədə daimi və gecə işləyən respondentlərdə bu xüsusilə də daha aydın müşahidə edilirdi. Onlar adətən səhərə yaxın yatdıqlarını və bu üzdən özlərini yorğun hiss etdiklərini bildiriblər. Analoji hal Bakıda gündüz daimi işləyən respondentlərdə müşahidə edilib. Ancaq yay tətilində işləyən respondentlər də əsasən heç istirahət etmədiklərini bütün yayı işlədiklərini və bu səbəblə də dincəlmədiklərini bildiriblər.

 

Xüsusilə də intervüyə cəlb edilən avtomobil parketmə dayanacağında işləyən, küçədə şar, salfet, bulka və çay satan respondentlər daha həssas olurlar. Araşdırmalar göstərir ki, küçədə istənilən şəraitdə çalışdıqları və bütün təhlükələrlə qarşı-qarşıya olduqları üçün onlara ilk növbədə yardım edilməsi ön planda olmalıdır. Çünki küçə şəraitdə çalışan uşaqlar daha sıx və təhlükəli yerlərdə işlədiklərindən və dolayısı ilə risklərə açıq olduqlarından erkən yaşda müxtəlif yanlışlıqlara yol verə bilirlər. Bu cür uşaqlar həftənin demək olar ki, bütün günü təhlükəli şəraitdə işlədikləri üçün ekoloji səbəblərdən onlarda dəri problemləri, infeksion xəstəliklərə yoluxma, zərərli maddələrin dəriyə təması, eyni zamanda, düzgün qidanlanmama onların fiziki, psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Uşaqların həmçinin işləməkdən və onlar üçün yorucu olan, şiddət və istismara məruz qaldıqları ətraf mühitdən də əziyyət çəkmələri heç bir halda istisna edilə bilməz. Beynəlxalq Əmək Təşkilatı 182 nömrəli Konvensiyasının təcili və təxirəsalınmaz tədbirlərdən biri də məhz 18 yaşdan az uşaqların sağlamlıqlarına, təhlükəsizliklərinə, tərbiyələrinə və sosial əqlinə zərərli təsir göstərən işlərdə və şəraitdə işləməsi ilə bağlıdır.

 

İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 192.9 maddəsi, Nazirlət Kabinetinin “18 yaşına çatmamış şəxslərin əməyinin tətbiqi qadağan olunan, əmək şəraiti zərərli və ağır olan istehsalatların, peşələrin (vəzifələrin), habelə yeraltı işlərin siyahısının təsdiqedilməsi haqqında” qərarına əsasən, işəgötürən tərəfindən uşaqların onların sağlamlığına, həyatlarına və mənəviyyatlarına xələl gətirə biləcək işlərə cəlb edilməsi ilə bağlı vəzifəli şəxslərə 3000 manatdan 4000 manatadək, hüquqi şəxslərə isə 10000 manatdan 13000 manatadək cərimə tətbiq edilir.

 

Erkən yaşlarda iş həyatına atılan uşaqlar

    

İntervü götürülən respondentlər arasında 10 və 14 yaş arası uşaqlar daha üstünlük təşkil edirdi. Hətta aralarında elələri var ki, 6 və 8 yaşlarından işləməyə məcbur qaldıqlarını bildiriblər. Bu göstəricilər daimi işləyənlərə aid olsa da, maraqlıdır ki, yalnız yay tətilində işləyənlər də (həm məktəbə gedib, həm də işləyənlər) də uzun müddətdir ailələrinə dəstək olduqlarını bildiriblər. Düzdür, valideynlərinə dəstək olmaq üçün yalnız yay tətilində yüngül işlərdə işləməyin uşaqların inkişafına müsbət təsir göstərdiyinə dair fikirlər də mövcuddur. Ancaq ailə biznesinə dəstək məqsədilə yalnız tətildə işləyən respondentlərin demək olar ki, hamısı işdən sonra özlərini çox yorğun hiss etdikləri qeyd ediblər. Üstəlik, Azərbaycanda yay tətili zamanı məktəblilərin məşğulluğu üçün xüsusi bir proqram yoxdur. Bu faktor digər həmyaşıdlarından fərqli olaraq bütün yay tətili boyu işləyən uşaqların qavrama qabiliyyətinə, təhsilinin inkişafına mənfi təsir göstərə və bir növ məktəbə, dərslərə həvəssizlik yarada, sosial əqlinə təsir edə bilər. Bundan başqa, uşağın əməyə alışdırılması kimi mental yanaşma bir çox hallarda sonradan onların kənar təsirlərə məruz qalmasına da yol açır. Araşdırmalar zamanı erkən yaşda işləyən uşaqların aqressiv olduğu və məktəbdə müəllimləri ilə problemlər yaşadığı ortaya çıxıb.

 

20 noyabr 1989-cu ildə BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilən Uşaq Hüquqları Konvensiyası dünyanın hər bir yerində yaşayan uşaqların hüquqlarını təmin edir. Konvensiya uşaqların yaşaması və inkişafı üçün zəruri olan minimum standartları müəyyən etməklə hər biri ayrı-ayrı hüquqlar haqda məlumat verən 54 maddədən ibarətdir. Bütün hüquqlar 4 kateqoriyaya bölünür: Müdafiə, iştirak hüquqları, yaşamaq və inkişaf hüquqları. İnkişaf hüquqları uşaqların öz potensiallarının tam inkişafına olan ehtiyaclarını təmin edir. Buraya təhsil almaq, oynamaq və istirahət etmək, mədəni tədbirlərə cəlb edilmə və iştirak etmə, məlumat əldə etmək, azad fikir və din hüquqları aiddir.

 

Məktəbdən yayınan uşaqlar

   

Gəncə şəhərində intervü götürülən 6 işləyən uşaqdan yalnız 1-i yay tətilində işlədiyi üçün hazırda  məktəbdə təhsilini davam etdirir, 5-i isə daimi işlədiyi üçün məktəbə getmir. İşləyən uşaqlardan məktəbi ən tez tərk edən 3-cü sinfə, ən gec tərk edən isə 9-cü sinfə kimi orta məktəbdə təhsil ala bilib. 

   

Nəzərə çatdıraq ki, təkcə 2017-ci ildə buraxılış imtahanlarında bu və ya digər səbəblərdən 4777 nəfər (9-cu və 11-ci siniflər üzrə, müvafiq olaraq, 2422 və 2355 nəfər) iştirak etməyib. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2006-cı ildə 1-ci sinfə daxil olan şagirdlərin sayı 117 330 nəfər olub. 2015-ci ildə 9-cu sinfi bitirən şagirdlərin sayı 108 565 nəfər idi. 2015-ci ildə 9-cu siniflər üzrə 2957 nəfər şagirdin buraxılış imtahanında bu və ya digər səbəbdən iştirak etmədiyini nəzərə alsaq, məlum olur ki, 2006-cı ildə 1-ci sinfə daxil olan şagirdlərin təxminən 7,5%-i ümumi orta təhsil almayıb və onların təhsili haqqında heç bir məlumat yoxdur. 2015-ci ildə ölkədə 9-cu sinif üzrə buraxılış imtahanında iştirak edən şagirdlərin təxminən 17%-i təhsilini davam etdirməyib. Nəticədə, 2006-cı ildə 1-ci sinfə daxil olan 117 330 şagirdin 71%-nin tam orta, 22%-nin isə ümumi orta təhsil səviyyəsini başa vurmayıb. Beləliklə, 2017-ci ildə tam orta təhsilini başa vurmuş şagirdlərin təxminən 25%-i təhsilini davam etdirməməyi qərara aldığı məlum olub.

 

Məktəbdən yayınanların bəziləri müxtəlif səbəblərdən yalnız yay tətilində işləyənlər məktəbə getsələr də, daimi işləyənlər məktəbə getmirlər. Onlar arasında məktəbi 3-cü sinifdən tərk edən uşaqlar daha çox üstünlük təşkil edir. Bütövlükdə intervü götürülən 14 azyaşlı işləyən respondentdən 8-i (5-i Gəncə, 3-ü Bakının payına düşür) məktəbə getmir. Gəncədə məktəbə getməyən respondentlər yalnız 1-i 9-cu sinfə kimi təhsil alıb, yerdə qalan respondentlərin hamısı daha aşağı siniflərdən məktəbi tərk ediblər. Analoji vəziyyəti Bakı şəhərində məktəbdən yayınan respondetlərə də şamil etmək olar. Əməkçi uşaqların əksəriyyəti söhbət zamanı gələcəkdə sahibkar, hərbçi, müəllim, müğənni, rəssam, texnoloq, həkim, beyin cərrahı, tərcüməçi, polis, biznesmen, proqramist olacağına inanır. Araşdırma zamanı o da məlum olub ki, işləyib məktəbdə təhsil almayan uşaqların bir qismi gələcəkdə məhz çalışdığı sahə üzrə inkişaf etmək istəyir. Məsələn, intervü götürülən 5 respondent (bu respondentlərin 4-ü hazırda satıcı işləyir)  gələcəkdə ən böyük arzusunun obyekt açmaq olduğunu bildirib.

 

Göründüyü kimi, uşaqların erkən yaşda işləməyə başlaması onları məktəbdən yayındıran əsas faktorlardan biri kimi çıxış edir. Uzun müddət çətin şərtlərdə işləmək onlarda bir növ məktəbə həvəssizlik yaradıb. Məktəbdən kənar qalan bu uşaqlar “imkan olsaydı, oxumaq istəyərdiniz?” sualına “xeyr”cavabını veriblər və oxumaq həvəslərinin olmadığını bildiriblər. Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, sözügedən azyaşlı uşaqların məktəbə getməsinə mane olan əsas faktorlar maddi imkansızlıq, sosial qayğılar və valideynlərindən ayrılması səbəbindən ortaya çıxan sosial problemlərlə bağlıdır. Tədqiqat müəllifi olaraq hesab edirəm ki, belə vəziyyətdə yaşayan uşaqların məktəbə qaytarılması üçün həmin ailələrin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində addımlar atılmalıdır. Usta köməkçisi və əsasən satıcı işləyən uşaqların valideynləri ilə söhbət zamanı onların əksəriyyəti bu məsələni dilə gətiriblər və ünvanlı sosial yardıma ehtiyac duyduqlarını bildirib.

 

“Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında ölkədə müasir sosial müdafiə sisteminin qurulması və yoxsulluğun azaldılması məqsədi ilə ailələrin sosial yardımlara olan ehtiyacının müəyyən edilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi, ehtiyac meyarının minimum yaşayış standartlarına uyğunlaşdırılması üçün onun həddinin mütəmadi olaraq artırılması nəzərdə tutulub. Eyni zamanda, Konsepsiyada ana və uşaqların  sosial müdafiəsi və mühafizəsinin gücləndirilməsi də nəzərdə tutulur.  Qeyd edilən istiqamətlərin reallaşdırılması Uşaq Məcəlləsinin və Milli Uşaq Strategiyasının hazırlanması, təhsildən yayınma halları üzrə  monitorinq sisteminin yaradılması hədəflənir.

 

İntervü götürülən respondentlərin əksəriyyəti günlük qazanc, 2-si isə aylıq əmək haqqı alır. Günü 12-14 saata işləyən uşaqların ortalama qazancı 5-10 manat təşkil edir. Daimi və ancaq yay tətilində işləyən respondentlər işlərinə görə aldıqları əməkhaqqının qarşılığından razılıqlarını ifadə etsələr də, bunun dolanışıqları üçün kifayət etmədiyini dilə gətiriblər. Gəncə şəhərində ümumilikdə 6 respondent dolanışığının nə pis, nə də yaxşı, Bakıda intervü götürülən respondentlərin əksəriyyəti qənaətbəxş olduğunu bildiriblər. Tədqiqat zamanı demək olar ki, hər üç şəhərdən olan respondentlər qazanclarını ailələrinə verdiklərini qeyd ediblər. Bu xüsusilə özünü Gəncədə daha qabarıq formada göstərir. Bakıdan olan respondentlərin təxminən yarısı gündəlik qazanclarını məktəb ləvazimatlarını və geyim almaq üçün xərcləyir.

 

“Yayda işləyirəm, qışda da xərcləyimi çıxarıram. Anam əvvəllər məktəb vaxtı paltar alırdı, ancaq indi etmir. İşləyib özüm edirəm”. (Yaşadığı şəhər Gəncə, yaş 13, işi ofisant, oğlan)

“3-cü sinifdən işləyirəm, bazarda atama kömək edirəm, yay tətilində işləyirəm. Puluma kitab, dəftər alıram”. (Yaşadığı şəhər Bakı, yaş 12, işi satıc, oğlan)

“Gün ərzində əməyimin qarşılığına 5-6 manat verir. Pulumu özüm üçün yığıram, anama məktəb ləvazimatlarımı almaqda, borclarını bağlamağa kömək edirəm. (Yaşadığı şəhər Bakı, yaş 13, işi satıcı, oğlan)

  

Ümumilikdə, hər üç faktor bir daha uşaqları erkən yaşda işləməyə vadar edən səbəblərdən biri sosial problemlərdən qaynaqlanır. Bu xüsusilə yalnız bir valideyni ilə yaşayan respondentlərdə daha qabarıq nəzərə çarpır.

 

Müşahidələr

 

Sahə işi Bakı, Gəncə və Sumqayıt şəhərlərində aparılsa da, tədqiqat müəllifi Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin digər çöl tədqiqatları məqsədilə rayonlara da səfər etdiyi zaman müşahidələr aparıb. Müşahidələr zamanı yay tətili olmasına baxmayaraq, Şamaxı yolunda fındıq satan, Qəbələdə Yeddi gözəl şəlaləsinə gedən yolun kənarında maşınların tozu və qızmar günəş altında gül çələngləri satan azyaşlılar həddindən artıq cılız, rəngləri tünd, boyları kiçik, üst-başları isə olduqca baxımsız vəziyyətdə idi. Analoji vəziyyəti Xaçmaz yolunda magistral yolun kənarında fındıq və alma satan azyaşlı uşaqlara da şamil etmək olar. Müşahidələr göstərir ki, kənd yerlərində uşaqlar demək olar ki, bütün mövsüm boyu ailələrinə sosial dəstək məqsədilə tarlalarda da işləyirlər. Müşahidələr zamanı Zaqatalanın Muxax və digər kənlərində fındıq, Cəlilabadın kəndlərində isə kartof tarlalarında sosial səbəblərdən dolayı ailələrinə yardım məqsədilə işləyən azyaşlı uşaqlar isə tamamilə fərqli təhlükələrlə üz-üzədir. Belə ki, kənd təsərrüfatında işləyən azyaşlılar həddindən artıq isti və rütubətli ortamlardan qaynaqlanan yorğunluq və  uzun müddət əyilmiş vəziyyətdə işləməkdən ortaya çıxan bel ağrıları və s. kimi kimi problemlərlə qarşı-qarşıyadırlar. Bir sıra askpektdən (dərmanlama, ağır texnikanın işlək vəziyyətdə olması, zərərli həşəratların sancması və s.) təhlükəli hesab edilən belə işlər uşaqların yetərli təhsil almamasına, ictimai və fiziki inkişafına, zehni aktivliyinə mənfi təsir göstərir.

 

Azyaşlıların ailə təsərrüfatlarında valideynlərinə yardım etməsi uşağın əməyə alışdırılması qarşılansa da, bu onların inkişafına təsirsiz ötüşmür. Digər tərəfdən isə uşaqların ailə təsərrüfatlarında əməyə cəlb olunması onların hüquqlarının pozulması deməkdir. Çünki Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyanın 3-cü maddəsi uşaqların ən yaxşı maraqlarının təmin edilməsini nəzərdə tutur. Ailə təsərrüfatında əməyə cəlb edilən azyaşlı uşaqların uçotunu sə ilk növbədə məktəblərdə davamiyyət yoxlanılması vasitəsilə aparmaq mümkündür. Bu isə özlüyündə müvafiq  dövlət orqanlarının qarşılıqlı əməkdaşlıq çərçivəsində fəaliyyətini şərtləndirir.

 

Uşaq əməyi sosial sferamızın təməl problemi kimi

  

Uşaqlıq - bəşəriyyətin təhlükəsiz və sağlam inkişafı üçün olduqca həssas bir dövrdür. Azərbaycanda hazırda əhalinin 2 milyon 239 min 100 nəfərini 0-14 yaş arası uşaqlar təşkil edir. Əhalinin hər 1000 nəfərinə 317 uşaq düşür. Azərbaycan dövlətçiliyinin gələcəyi yetişməkdə olan yeni nəslin hüquqlarının aliliyinin təminatından keçir. 1998-ci ildə “Uşaq hüquqları haqqında”, 1999-cu ildə isə “Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsi haqqında” qəbul edilmiş 16 maddədən ibarət qanun uşaq hüquqlarının müdafiəsi ilə yanaşı, onların təhsil almaq, istirahət etmək, istismardan və zərərli təsirlərdən mühafizəsini təmin edir. Təəssüflər olsun ki, bu gün dünyanın müxtəlif ölkələrində uşaqlar müxtəlif zorakı işlərə, onlar kimyəvi, bioloji, fiziki, erqonomik, gigiyena və psixoloji risklərə məruz qalırlar. Buna uzun iş saatı və kasıb yaşayış şəraiti də əlavə olunarsa, demək olar ki, böyük xəstəlik, zədələnmə, hətta ölüm riski ilə qarşı-qarşıya qalırlar. Uşaqlara dövlət qayğısının gücləndirilməsi, uşaq problemlərinə vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının diqqətinin artırılması və ölkənin uşaqlarla bağlı demoqrafik perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi Azərbaycanın dövlət siyasətinin mühüm prioritetlərindən birini təşkil edir. Ölkədə uşaq siyasəti ilə bağlı “Uşaq hüquqları haqqında” Qanunu, “Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsi haqqında”, “Yetkinlik yaşına çatmayanların işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komissiyalar haqqında” Əsasnamə, “Yetkinlik yaşına çatmayanların baxımsızlığının və hüquq pozuntularının profilaktikası haqqında” qanunlar da uşaq siyasətinin dövlətimizin sosial siyasətinin tərkib hissəsini təşkil ediyini sübut edir. Bu siyasət uşaqların təhlükəsizliyini təmin edilməsinə, onların əməyinin istisamarının qarşısının alınmasına və sosial şəraitinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilib. Nəzərə çatdıraq ki, “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında Uşaq Məcəlləsinin və Milli Uşaq Strategiyasında valideyn himayəsindən məhrum olmuş  uşaqların, küçə uşaqlarının reabilitasiya prosesinin gücləndirilməsi, qarşısının alınması üçün xüsusi müddəalar öz əksini tapıb. Bu baxımdan Azərbaycanda uşaq siyasətinin həyata keçirilməsinə məsul olan əsas mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi uşaqların istismarının qarşısının alınması istiqamətdə maarifləndirici tədbirlərlə yanaşı, beynəlxalq qanunvericilik və normativ aktlara uyğun olaraq Azərbaycanda uşaqların müdafiəsi və onların rifahının yaxşılaşdırılması, hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, eləcə də uşaqlarla bağlı dövlət siyasətinin əlaqələndirilməsini daha da gücləndirməlidir. Apardığmız araşdırmalar da bir daha təsdiqləyir ki, bu günün ən ciddi məsələlərindən biri uşaq əməyinin istismarının qarşısının alınmasıdır. Bu baxımdan ilk növbədə Azərbaycanda işləyən azyaşlı uşaqların uçotunun aparılması, onları erkən yaşda işləməyə vadar edən səbəblərin daha dərindən araşdırılması ön planda olmalıdır. Bu sahədə problemlərin araşdırılması üçün peşəkar mütəxəssislərin hazırlanmasına böyük ehtiyac var.

 

Araşdırmanın məhdudiyyətləri

    

Hər nə qədər informativ olsa da, bu tədqiqat işinin müəyyən çatışmazlıqlarını diqqətə çatdırmaqda fayda var. Əvvəla, sorğuda yalnız 2 qız uşağının iştirak etməsinə görə, nəticələr qızların vəziyyətini əks etdirmir. Bununla yanaşı, bütün respondentlər şəhər tipli yaşayış məntəqələrindən seçildiyindən, nəticələr qeyri-şəhər yerlərindəki işləyən azyaşlı uşaqlar üçün səciyyəvi hesab edilə bilməz. Tədqiqatda yalnız 14 respondentin iştirakı da məhdudiyyət hesab edilə bilər. Nəzərə çatdıraq ki, keyfiyyət tədqiqatlarında adətən minimum 30 nəfərin sorğuda iştirakı daha geniş yayılsa da, əlçatanlığın çətin olduğu əhali qrupları üçün daha kiçik seçmə məcmu məqbuldur. Ümumiyyətlə, tədqiqatda təsadüfi olmayan seçmə metodundan istifadə edildiyindən, əldə edilən nəticələr əsasında ümumilli reprezentativ fikir söyləmək müəyyən qədər çətindir. Lakin metodologiya ədəbiyyatında qeyd edilir ki, təsadüfi olmayan seçmə metodu əsasında toplanan informasiya müəyyən meyarlara cavab verən əhali qrupu barədə dar çərçivədə də olsa, ümumiləşdirilmiş fikirlər irəli sürməyə imkan verir. Yəni, bu tədqiqatın nəticələri ən Bakı və Gəncədəki işləyən azyaşlı uşaqların təcrübələri barədə müəyyən dərəcədə əminliklə fikir söyləmək üçün uyğundur.

---

 

               Aygün Yusibova

Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin əməkdaşı