Yuxarıya
skip to main content

Biz hansı kapitalizmi istəyirik? - (TƏRCÜMƏ)

01.02.2020

Bu, dövrümüzün ən əsas problemidir. Mövcud iqtisadi sistemi gələcək nəsillər üçün davam etdirmək istəyiriksə, bu suala düzgün cavab verməliyik.

Ümumillikdə kapitalizmin üç modeli var. Birincisi “səhmdar kapitalizmi“ adlanır. Bir çox Qərb şirkətləri bu kapitalizmi izləyir və əsas məqsəd kimi mənfəət əldə edirlər. İkinci model “dövlət kapitalizmi”dir və bu inkişaf istiqamətini təyin etmək həvalə olunur. Lakin, bu seçimləri müqayisə etdikdə üçüncüsü daha çox tövsiyyə edilir. Maraqlı tərəf kapitalizm modeli yarım əsr əvvəl təklif edilib və cəmiyyətin inandığı şəxsi korporasiyalar ,bugünkü sosial və ətrafmühit problemlərinə ən yaxşı cavabdır. Səhmdar kapitalizmi 1970-ci illərdə ABŞ-da meydana gəlmişdir və növbəti onilliklər ərzində nüfuzunu genişləndirib. Sözsüz ki, bu yüksəlişin öz üstünlükləri var.

Ən parlaq dönəmində ticarət şirkətləri yeni bazarlar açmağa, yeni işlər qurmağa  və dünyada yüz milyonlarla  insanın həyatını yaxşılaşdırmağa davam edib. Ancaq bu, heç də təsadüfi  deyil. Səhmdar kapitalizmin tərəfdarları, o cümlədən Milton Friedman və Çikaqo Məktəbi, ictimai bir siyahıya qoyulmuş hər hansı bir korporasiyanın yalnız mənfəət axtaran müəssisə deyil, eyni zamanda sosial bir orqanizm olmasına laqeyd yanaşmışlar. Qısamüddətli nəticələrin artırılması üçün maliyyə-sənaye təzyiqləri ilə yanaşı, mənfəət üzərində tək düşüncəli diqqət səhmdar kapitalizmin getdikcə real iqtisadiyyatdan ayrılmasına səbəb oldu. Çoxları kapitalizmin bu formasının artıq davamlı olduğunu başa düşürlər. Məhz burada sual yaranır: “Niyə münasibətlər indi dəyişməyə başlayır?”

Ehtimal olunan səbəblərdən biri də "Greta Thunberg" effektidir. Gənc isveçli iqlim fəalı, mövcud iqtisadi dəyişiklikləri bəyan etdi. Başqa bir səbəb isə, millennial və Z nəslin artıq səhmdar dəyərini artırmaqdan daha çox dəyəri olmayan şirkətlərlə işləmək, investisiya yatırmaq və ya almaq istəməməsidir. Və nəhayət, idarəçilər və investorlar özlərinin uzunmüddətli uğurlarının müştərilərin, işçilərin və təchizatçıların uğurları ilə sıx bağlı olduğunu başa düşməyə başladılar.

Nəticədə , maraqlı tərəflərin kapitalizmi tez bir zamanda böyük uğur qazanır. Bu istiqamətdə dəyişiklik isə artıq gecikib. Əvvəlcə konsepsiyanı 1971-ci ildə təsvir edərək biznes və siyasi liderlərin həyata keçirilməsinə kömək etmək üçün Dünya İqtisadi Forumunu yaradıldı. İki il sonra forumun illik yığıncağında iştirakçılar firmanın maraqlı tərəflər qarşısında əsas vəzifələrini izah edən "Davos Manifesti"ni imzaladılar.

Nəhayət ki, indi başqaları "maraqlı tərəf" masasına gəlir. Amerikanın ən nüfuzlu işgüzar lobbi qrupu olan ABŞ Biznes Dəyirmi Masası, bu il rəsmi olaraq kapitalizmə keçəcəyini açıqladı və  daha çox investor ətraf mühit və cəmiyyət mənfəətlərini maliyyə nəticələrinə bağlamaq üçün yollar axtardıqca təsir investisiya yatırımı artıracaq.  Biz bu məqamdan maraqlı tərəfdaş kapitalizmin yeni dominant model olaraq qalmasını təmin etməliyik. Bu məqsədlə Dünya İqtisadi Forumu şirkətlərin vergilərdə ədalətli paylarını ödəmələri, korrupsiyaya sıfır dözümlülük göstərmələri, qlobal tədarük zəncirləri boyunca insan haqlarını müdafiə etmələri və rəqabət səviyyəsini müdafiə etmələri lazım olduğunu ifadə edən yeni "Davos Manifesti" nəşr edir.

Lakin maraqlı tərəf kapitalizmi prinsiplərini dəstəkləmək üçün şirkətlərə yeni ölçülər lazımdır. Başlanğıc üçün "ortaq dəyər yaradılması" nın standart maliyyə ölçümlərinə əlavə olaraq "ətraf mühit, sosial və idarəetmə" (ESG) məqsədlərini əhatə etməlidir. Xoşbəxtlikdən, "Böyük Dördlük" mühasibat firmalarının dəstəyi və Beynəlxalq İş Şurasının sədri, Amerika bankının  Baş Direktoru Brayan Moynihanın rəhbərliyi ilə bu xətlər üzrə yeni bir standartın hazırlanması təşəbbüsü artıq davam edir. Həll edilməli  olan ikinci metrik, icra mükafatıdır. 1970-ci illərdən bəri idarəetmə qərarı, səhmdarların maraqları ilə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsini "uyğunlaşdırmaq" üçün artıb. Yeni maraqlı tərəflər paradiqmasında maaşlar əvəzinə uzunmüddətli ortaq dəyər yaratmaq üçün yeni ölçü ilə uyğun olmalıdır.

Nəhayət, böyük şirkətlər özləri ümumi gələcəyimizin əsas tərəfləri olduqlarını başa düşməlidirlər. Aydındır ki, bütün şirkətlər yenə də əsas səlahiyyətlərindən istifadə etməyə və sahibkarlıq düşüncəsini qorumağa çalışmalıdırlar. Lakin onlar fəaliyyət göstərdikləri dünyanın vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün digər maraqlı tərəflərlə də işləməlidirlər. Əslində bu sonuncu şərt onların son məqsədi olmalıdır. Digər bir yol varmı? Dövlət kapitalizmi, onun tərəfdarları da deyə bilər ki, uzunmüddətli bir görüş keçir. Lakin, dövlət kapitalizmi inkişafın bir mərhələsi üçün uyğun olsa də, tədricən maraqlı tərəfdaş modelinə yaxınlaşmalı, əksinə içəridən korrupsiyaya tab gətirməməlidir. 

İş adamları indi inanılmaz bir fürsətə sahibdirlər. İştirakçı kapitalizmə konkret məna verməklə, qanuni öhdəliklərindən kənara çıxa və cəmiyyət qarşısında vəzifələrini yerinə yetirə bilərlər. Paris iqlim sazişində və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Davamlı İnkişaf Gündəliyində göstərilənlər kimi ortaq hədəflərə çatmaq üçün dünyanı “yaxınlaşdıra” bilərlər. Həqiqətən də dünyada öz izlərini qoymaq istəyirlərsə, buna başqa alternativ yoxdur.

Afaq Məmmədova